احکامی که

 هر شخص مسلمان بايد بداند!

 ترجمه:

اسحاق دبيري /

مقدمه

الحمد لله والصلاة والسلام على سيدنا ونبينا رسول الله ... اما بعد

برادر و خواهر مسلمان ـ درود خداوند بر شما باد ـ بدان که يادگيري چهار چيز بر ما واجب است:

1- علم: که شناخت خداوند I، پيامبر ص و دين اسلام است. زيرا بايد با علم و دانش خدا را شناخت و پرستش نمود نه با جهل و ناداني. کسي که چنين عمل نمايد، سرنوشت او به سوي گمراهي و در اين امر همانند مسيحيان خواهد بود.

2- عمل: کسي که [چيزي را] بداند، اما [به آن] عمل نکند، همانند يهود خواهد بود. زيرا آن‌ها علم داشتند اما به آن عمل نمي‌کردند. يکي از حيله‌هاي شيطان آن است که انسان را از علم دور مي‌کند تا انسان در پيشگاه خداوند به وسيلة جهل و ناداني‌اش عذر و بهانه بياورد! [انسان] نمي‌دانست که هر کسي که توانايي يادگيري داشته باشد اما آن را انجام ندهد، در حقيقت حجت بر او تمام شده است. قوم نوح u اين حيله را در پيش گرفتند: ﴿(#þqè=yèy_ ÷LàiyèÎ6»|¹ﷺ‬& þ’Îû öNÍkÍX#sŒ#uä (#öqt±øótGó™$#uﷺ‬ öNåku5$uŠÏO﴾ (نوح: 7) (انگشتهايشان را در گوششان فرو بردند و لباسهايشان را پايين آوردند [سرشان را کاملاً پوشاندند]) تا حجت بر آن‌ها اقامه نشود).

3- دعوت به سوي خداوند: زيرا دانشمندان و دعوتگران وارثان پيامبران هستند. خداوند I بني‌اسرائيل را لعن و نفرين کردند. زيرا آن‌ها ﴿(#qçR$Ÿ2 Ÿw šcöqyd$uZoKtƒ `tã 9x6Y•B çnqè=yèsù 4 š[ø¤Î6s9 $tB (#qçR$Ÿ2 šcqè=yèøÿtƒ ÇÐÒÈ﴾ (المائدة:79). همديگر را از كار خلاف نهي نمي‌کردند، و حتى جمعي از نيكان آن‌ها با سكوت و سازشكاري، افراد گناهكار را عملاً تشويق مي‌کردند، به اين ترتيب برنامهء اعمال آن‌ها بسيار زشت و ناپسند بود.

دعوت کردن [مردم به سوي خداوند] و آموزش دادن فرض کفايه است. اگر گروهي از مردم آن را انجام دادند، هيچ کس گناهکار نخواهد بود. اما اگر همه مردم از انجام آن سرباز بزند همگي گناهکارند.

4- داشتن صبر و بردباري در مشکلات و آزارها: در همة مراحل يادگيري، عمل کردن به آن تعاليم و دعوت کردن به سوي آن.

ما با هدف مشارکت در از بين بردن جهل و تسهيل کسب علم واجب، در اين کتاب مختصر حداقل کافي [و لازم] از علوم شرعي را همراه با سه جزء آخر قرآن کريم و تفسير آن گرد آورده‌ايم. علت انتخاب اين اجزاء، کثرت تکرار سوره‌هاي آن بود. (آب دريا را گر نتوان کشيد، هم به قدر تشنگي بايد چشيد).

در اين کار همة تأکيد و تلاش ما بر رعايت اختصار و احاديث صحيح پيامبر ص بوده است. ما ادعا نمي‌کنيم که در اين کار به صورت کامل عمل نموده‌ايم که کمال يکي از صفاتي است که فقط به خداوند اختصاص دارد. اما اين کار نهايت تلاش انسان کم کاري است. اگر به راه صواب رفته باشد که اين کار، لطف خداوند است. ولي چنانچه اشتباه باشد، اين کار از خودمان و شيطان است و خداوند و پيامبرش از آن مبرا هستند. خداوند آن کسي را رحمت کند که عيب‌هايمان را با نقد هدفمند و سازنده به ما هديه نمايد.

از خداوند مي‌خواهيم که به همة کساني که در تهيه، چاپ و نشر آن مشارکت داشته‌اند، بهترين پاداش را عنايت فرمايد و [اين عمل] آنان را بپذيرد و جزا و پاداش آنان را مضاعف بگرداند.

والله أعلم، وصلى الله وسلم على سيدنا و نبينا محمد وآله وصحبه أجمعين.

اين کتاب غير قابل فروش است و به صورت رايگان پخش مي‌شود.

چاپ دهم، با اضافات و ويرايش، رجب 1425 ه‍. ق

براي کمک و يا مشارکت و يا در خواست کتاب به صورت عمده يا اطلاعات بيشتر (دربارة طرح به سايت www.tafseer.com وپست الکترونيکي [email protected] مراجعه کنيد.

فضل قرائت قرآن

الحمد لله والصلاة والسلام على سيدنا رسول الله، وعلى آله وصحبه. أما بعد:

قرآن کلام خداوند است و فضيلت آن بر ساير کلام همانند فضيلت خداوند بر آفريدگانش است، و قرائت آن برترين کلامي است که زبان براي آن به تحرک در مي‌آيد.

تعليم و تعلّم قرآن و قرائتش داراي فضائل زيادي است. از جمله:

پاداش تعليم قرآن؛ پيامبر ص مي‌فرمايد: «خيركم مَن تعلم القرآنَ وعلّمه» (بخاري).

«بهترين شما کسي است که قرآن را ياد مي‌گيرد و آن را ياد مي‌دهد».

پاداش قرائت قرآن

پيامبر ص مي‌فرمايد: «مَنْ قَرأَ حرفاً من كتاب اللهَ فلهُ به حسنةٌ والحسنةُ بعشرِ أمثالها». (ترمذي).

«هر کس از کتاب خداوند، حرفي را بخواند براي او حسنه‌اي است و در ازاي هر حسنه، ده برابر آن داده مي‌شود».

فضيلت حافظ قرآن و کسي که در خواندن آن ماهر است

پيامبر اکرم ص مي‌فرمايد: «مثل الذي يقرأ القرآنَ وهو حافظٌ له مع السفرة الكِرَمِ البررةِ، ومثل الذي يقرأ القرآنَ وهو يتعاهدُه وهو عليه شديدٌ فله أجرانِ» (متفق عليه).

«مثال کسي که قرآن را مي‌خواند و حافظ آن است، «جايگاه او در بهشت» با ملائکة بلندمرتبه و نيک است، و مثال کسي که قرآن مي‌خواند و به آن توجه وافر دارد و بر آن پابرجا و محکم است، داراي دو أجر مي‌باشد».

و همچنين مي‌فرمايد: «يُقالُ لصحابِ القرآنِ: اقْرأ وارتقِ ورتّلْ كَمَا كنت ترتّلُ في الدنيا فإنَّ منزلتكَ عِنْدَ آخرِ آيةٍ تقرأُ بها» (ترمذي).

«به همنشين و يار قرآن (در روز قيامت) گفته مي‌شود: بخوان و بالا برو، قرآن را با ترتيل بخوان همانگونه که در دنيا تلاوت مي‌نمودي، چرا که جايگاه تو در «بهشت» با خواندن آخرين آيه مي‌باشد».

خطابي مي‌ گويد: «در أثر (حديث) آمده است که تعداد آيه‌هاي قرآن به ميزان تعداد درجه‌هاي بهشت است، به قاري گفته مي‌شود: از پله‌هاي «پشت» بالا برو به ميزاني که از آيه‌هاي قرآن تلاوت کرده‌اي، پس هر کس تمامي قرآن را تلاوت نموده در بالاترين درجه بهشت در آخرت قرار مي‌گيرد، و هر کس قسمتي از آن را خوانده، پيشرفت او، بدان ميزان خواهد بود، پس نهايت پاداش به موازنه‌ي انتهاي قرائت است».

پاداش کسي که فرزندش قرآن را حفظ مي‌کند

«مَنْ قَرَأَ القرْآنَ وَتَعَلَّمَهُ وَعَمِلَ بِهِ أُلبسَ وَالِدَاهُ يَوْمَ القِيَامَةِ تَاجَاً مِنْ نُورٍ ضَوْؤُهُ مِثْلُ ضَوْءِ الشَّمْسِ، وَيُكْسَى وَالِدَاهُ حُلَّتَينِ لا يَقُوْمُ لَهُمَا الدَّنيا، فَيَقُوْلانِ: بمَ كُسِيْنَا هَذِهِ؟ فَيُقَالُ: بِأَخْذِ وَلَدكُمَا القُرْآنَ».

«هر کس قرآن بخواند و آن را آموزش دهد و بدان عمل نمايد بر پدر و مادرش در روز قيامت تاجي از نور قرار مي‌دهند که نورش همانند نور خورشيد است، و جامه‌اي بر تن آن‌ها خواهند کرد که در دنيا «بخاطر گرانبها بودنشان» قيمت‌گذاري نمي‌شوند: و آن‌ها مي‌گويند: بخاطر چه چيزي ما را به اينها پوشانده‌ايد؟ گفته مي‌شود: بخاطر حفظ كردن فرزندتان قرآن را». (حاکم).

شفاعت قرآن براي پيروانش در آخرت

پيامبر اکرم ص مي‌فرمايد: «إِقْرَءُوْا القُرْآنَ فَإِنَّهُ يَأْتِي يَوْمَ القِيَامَهِ شَفِيْعَاً لأَصْحَابهِ».

«همانا قرآن در روز قيامت، شفيع پيروانش است» (مسلم).

و همچنين مي‌فرمايد: «الصِّيَامُ وَالقُرْآنُ يَشْفَعَانِ لِلعَبْدِ يَوْمَ القِيَامَةِ ...».

«روزه و قرآن براي بنده در روز قيامت شفاعت مي‌کنند». (احمد وحاکم).

پاداش کساني که براي تلاوت و مطالعه و بررسي قرآن جمع مي‌‌شوند

پيامبر ص مي‌فرمايد: «مَا اجْتَمَعَ قُوْمٌ في بيتٍ مِنْ بُيُوتِ الله تعالَى يَتْلُوْنَ كِتَابَهُ وَيَتَدَارَسُونَهُ بَيْنَهُمْ إِلاَّ نَزَلَتْ عَلَيْهُمُ السَّكِيْنةُ، وَغَشِيَتْهُمُ الرَّحْمَةُ وَحَفَّتْهُمُ الملائِكةُ وَ ذَكَرَهُمُ الله فِيْمَنْ عِنْدَهُ».

«گروهي نيستند که در خانه‌اي از خانه‌هاي خداوند متعال جمع مي‌‌شوند و کتاب خدا را تلاوت مي‌کنند و به مطالعه و بررسي آن مشغولند، مگر اينکه آرامش بر آن‌ها نازل مي‌‌شود و رحمت آنان را در بر مي‌ گيرد و ملائکه، به گرد آنان حلقه مي ‌زنند و خداوند، آنان را در نزد کسي که پيش اوست ذکر و ياد مي‌کند».

آداب قرائت قرآن

ابن کثير برخي از اين آداب را بيان مي‌کند، از جمله: (قرآن، لمس يا خوانده نشود مگر شخص طاهر باشد، و قبل از تلاوتش مسواک بزند و بهترين لباسش را بپوشد و رو به قبله نمايد و در صورت خميازه کشيدن از قرائت خودداري نمايد و قرائتش را بخاطر صحبت نمودن جز در صورت ضرورت قطع ننمايد و حضور ذهن داشته باشد و در آيه‌ هاي وعد و نعمت، وقف نمايد، و از خداوند خواهان آن‌ها باشد، و در آيه‌هاي وعيد و خطر نيز به خداوند پناه ببرد و قرآن را بصورت پراکنده «بر روي زمين» قرار ندهد و بالاي آن چيزي قرار ندهد و بعضي از آيات بلندتر از بعضي ديگر در قرائت، با صداي بلندتر نخواند و در بازار و مکانهاي شلوغ نيز قرائت نکند).

 چگونگي خواندن قرآن

از أنس t درباره‌ي قرائت پيامبر ص سؤال شد و گفت: «كَانَ يُمدُّ مَدَّاً، إِذَا قَرَأَ: بسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمْ؛ يُمّدُّ باسْمِ اللهِ، ويُمدُّ الرَّحْمَنِ، وَيُمدُّ الرَّحِيمٍ».

«ايشان در حالت مد، مد مي‌دادند، زمانيکه بسم الله الرحمن الرحيم را مي‌خوانده باسم الله را مد مي‌دادند، الرحمن والرحيم را مد مي‌دادند» (بخاري).

مضاعف شدن أجر قرائت

هر کس خالصانه قرآن را تلاوت نمايد، مأجور است ولکن اين پاداش چندين برابر و زياد مي‌شود در هنگام حضور قلب، تدبر و فهم آنچه که تلاوت مي‌شود؛ و يك حرف از ده برابر حسنه، تا هفتصد برابر بيشتر مي‌شود.

مقدار قرائت قرآن در شب و روز

اصحاب پيامبر ص هر روز مقداري از قرآن را براي تلاوت کردن تعيين نموده بودند و هرگز آن را کمتر از هفت روز ختم نمي‌کردند و حتي در ختم قرآن در کمتر از سه روز نهي شده است.

پس اي برادر بزرگوار! بر غنيمت شمردن وقتت براي قرائت قرآن حريص باش و براي هر روز مقداري از قرآن را براي تلاوت اختصاص بده و در هر صورت آن را ترک نکن، و رهرو آن است که آهسته و پيوسته رود، نه گه تند و گهي خسته رود. و اگر غافل شدي يا در خواب ماندي آن را فردا قضا کن چرا که پيامبر ص مي‌فرمايد: «مَنْ نَامَ عَنْ حِزْبهِ أَوْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ فَقَرَأَهٌ فِيْمَا بَينَ صَلاةِ الفَجْر وَصَلاةِ الظُّهْرِ كُتِبَ لَهُ كَأَنَّمَا قَرَأَهُ مِنَ اللَّيْلِ».

«هر کس از سهم حزبش «در قرائت قرآن» يا از قسمتي از آن خواب ماند «و نتوانست آن را بطور کامل قرائت نمايد»، در بين نماز صبح و نماز ظهر آن را بخواند و در أجر آن در آن موقع «براي او معادل در اجر قرائتش» در شب نوشته مي‌شود.(مسلم).

و از کساني مباش که قرآن را ترک نموده‌اند و به هر صورتي آن را فراموش کرده‌اند مانند ترک قرائتش يا ترتيلش يا تدبّرش يا عمل بدان يا طلب مداوا نمودن از آن.

سؤالات مهم در زندگي انسان مسلمان

س1: مسلمانان، عقايد خود را از چه منابعي أخذ مي‌کنند؟

 از دو منبع قرآن و احاديث صحيح پيامبر ص که به تعبير قرآن: ﴿÷bÎ) uqèd žwÎ) ÖÓóﷺ‬uﷺ‬ 4Óyﷺ‬qムÇÍÈ﴾ (النجم:4). آن جز وحي و پيامي نيست که وحي و پيام مي‌ گردد.

اما لازم به ذکر است استنباط ما از آيات و احاديث، بايد بر طبق فهم و استنباط صحابه و سلف صالح صورت گيرد.

س2: مراتب و درجات دين اسلام کدامند؟

مراتب اين دين به ترتيب عبارت است از اسلام، ايمان و احسان.

س3: اسلام چيست و ارکان آن کدامند؟

اسلام عبارت است از اينکه به توحيد معتقد باشيم و تسليم او شويم، اوامر او را انجام دهيم و از منهيات او اجتناب ورزيم، از شرک نسبت به پروردگار پرهيز نموده و از شرک و مشرکان برائت جوييم.

ارکان اسلام: پيامبر ص در اين باره چنين فرموده‌ اند: «بُنِيَ الإسْلامُ عَلَى خَمْسٍ: شَهَادَةُ أَنْ لا إِلَهَ إلا الله وَأَنَّ محمداً رَسُولُ اللهِ، وَإِقَامِ الصَّلاةِ، وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ، وَحَجِّ الْبَيْتِ، وَصَوْمِ رَمَضَانَ» (متفق عليه). اسلام بر پنج اساس بنيان نهاده شده است: گفتن شهادتين، اقامه نماز، پرداخت زکات، اداي حج و گرفتن روزه ماه رمضان.

س4: ايمان چيست و ارکان آن کدامند؟

ايمان عبارت است از قول و فعل قلب و زبان که با عمل جوارح توأم و همراه باشد. ميزان ايمان با انجام طاعات و رعايت تقوا، افزايش يافته و با ارتکاب گناه دچار نوسان شده و کاهش مي‌يابد. پيامبر ص درباره ايمان و اقسام آن چنين فرموده‌اند: «الإيمَانُ بِضْعٌ وَسَبْعُونَ شُعْبَةً، وَالْحَيَاءُ شُعْبَةٌ مِن الإيمَانِ» (رواه مسلم). [درخت] ايمان، شامل هفتاد و چند شاخه است که حيا و آزرم، يکي از شاخه‌هاي [منشعب از] آن مي‌باشد.

چه بسا پيش آمده باشد که انسان، بعد از انجام کارهاي نيک و عمل به اوامر خداوند، احساس شور و نشاط مي‌کند، و بعد از ارتکاب گناهان، دچار نوعي رخوت و کسالت در انجام طاعات مي‌گردد، اين حالات تنها به دليل افزايش و کاهش ميزان ايمان در انسان مي‌باشد. خداوند براي حفظ و افزايش ميزان ايمان چنين فرموده‌ اند: ﴿ÉOÏ%ﷺ‬&uﷺ‬ no4qn=¢Á9$# ǒnûtsÛ Í‘$pk¨]9$# $Zÿs9ã—uﷺ‬ z`ÏiB È@øŠ©9$# 4 ¨bÎ) ÏM»uZ|¡ptø:$# tû÷ùÏdõ‹ãƒ ÏN$t«ÍhŠ¡¡9$# 4 y7Ï9ºsŒ 3“tø.ό šúï̍Ï.º©%#Ï9 ÇÊÊÍÈ﴾ (هود:114).  در دو طرف روز اول و آخر آن و نخستين ساعات شب نماز را برپا دار، زيرا خوبيها، بديها را از ميان مي ‌برد.

ارکان ايمان:

پيامبر اسلام در اين مورد چنين فرموده‌ اند: «أَنْ تُؤْمِنَ بِاللَّهِ، وَمَلائِكَتِهِ، وَكِتَابِهِ، وَلِقَائِهِ، وَرُسُلِهِ، وَتُؤْمِنَ بِالْبَعْثِ، وَتُؤْمِنَ بِالْقَدَرِ كُلِّهِ» (متفق عليه). ايمان عبارت است از ايمان به خداوند، فرشتگان، کتاب، روز محاسبه، پيامبران، زنده شدن پس از مرگ و قضا و قدر.

س5: معناي (لا إله إلاَّ اللّه) چيست؟

مفهوم آن اينست که عبوديت و اطاعت را از غير خدا سلب و آن را تنها براي خداوند اختصاص دهيم.

س6: گروهي که در روز قيامت نجات يافته و رستگارند کدام است؟

پيامبر اسلام ص در اين رابطه فرموده‌ اند: «وَتَفْتَرِقُ أُمَّتِي عَلَى ثَلاثٍ وَسَبْعِينَ مِلَّةً كُلُّهُمْ فِي النَّارِ إِلا مِلَّةً وَاحِدَةً. قَالُوا: وَمَنْ هِيَ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟. قَالَ:مَا أَنَا عَلَيْهِ وَأَصْحَابِي» (أحمد والترمذي). امت من به هفتاد و سه گروه و فرقه تقسيم مي‌شوند و تنها يک گروه از آنان رستگار مي‌گردند و بقيه در آتش دوزخ گرفتار مي‌آيند. ياران از ايشان پرسيدند: يا رسول اللّه! آن گروه کدام است؟ ايشان فرمودند: گروهي که از سنت من و روش ياران من تبعيت نمايد.

بنابر اين حديث، مذهب بر حق، مذهبي است که از سنت پيامبر و سيرت ياران آن حضرت پيروي نمايد و از بدعت در دين پرهيز کند.

س7: آيا خداوند با ما و همراه ماست؟

بله، خداوند از طريق علم خود نسبت به ما و حفاظتش بر ما و احاطه‌اش بر کائنات، همراه ماست، ولي بايد دانست ذات او با وجود مخلوقاتش آميخته نمي‌باشد، هيچ کدام از آفريده‌هايش نمي‌توانند بر او احاطه يافته و ذات او را درک کنند. در واقع او در عين حال که نزديک است، در مرتبه‌اي والا قرار دارد و با وجوديکه از ما و توان فهم ما بدور است به ما بسيار نزديک است.

س8: آيا خداوند را مي‌توان با چشم ديد؟

مسلمانان اهل قبله بر اين مسأله متفق القول هستند که ذات خداوند را نمي‌ توان در دنيا مشاهده کرد اما با استناد به آيه ذيل مؤمنان، در روز قيامت در صحرای محشر و در بهشت، خداوند را خواهند ديد. خداوند مي‌فرمايد: ﴿×nqã_ãﷺ‬ 7‹Í´tBöqtƒ îouŽÅÑ$¯R ÇËËÈ 4’n<Î) $pkÍh5u‘ ×otÏß$tR ÇËÌÈ﴾ (القيامة: 22- 23). (آري) در آن روز صورتهائي شاداب و مسرور است و به پروردگارش مي‌نگرند!

س9: شناخت نامها و صفات خداوند چه فايده‌اي دارد؟

بي ترديد اولين امري كه خداوند آن را بر بندگانش واجب كرده است، شناخت اوست، چنانچه مردم خدا را بشناسند او را به طور شايسته عبادت می‌كنند خداوند می‌فرمايد: «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ» (محمد: 19). «پس بدان كه معبودى بحق جز «الله‏» نيست» پس يادكردن رحمت و بخشش گسترده خداوند باعث ايجاد اميد، ذكر شدت انتقام او موجب ترس، و ياد كردن نعمت بخشيدن او به تنهايي سبب شكرگزاري می‌شود. منظور از عبادت كردن به وسيله نامها و صفات پروردگار، اطلاع پيدا كردن نسبت به آن‌ها و دانستن معاني آن‌ها به طور كامل و عمل كردن به آن‌هاست. تعدادي از جمله نامها و صفات خداوند آنهايي هستند كه بندگان بدانها وصف می‌شوند مانند علم، رحمت و عدل. گروهي ديگر از نامها و صفات پروردگار آنهايي هستند كه بندگان بدانها نكوهش می‌ شوند مانند الوهيت، جبروت و تكبر. همچنين بندگان نيز صفاتي دارند كه به وسيله آن‌ها ستوده می‌شوند و بدانها دستور داده می‌شوند اما توصيف خداوند به وسيله آن صفات ممنوع می‌باشد.مانند بندگي، نيازمندي، فقر، ذلت، طلب كردن و... پس دوست داشتنى‌ترين مردم نزد پروردگار آن كسي است كه صفاتي داشته باشد كه خداوند آن‌ها را دوست دارد و منفورترين فرد نزد پروردگار كسي است كه داراي صفاتي باشد كه خداوند از آن‌ها بيزار و متنفر است. خداوند می‌فرمايد: «وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا» الأعراف: 180). «و براى خدا، نامهاى نيك است; خدا را به آن (نامها) بخوانيد».

همچنين از پيامبر ص روايت شده است كه فرمود: «إنَّ الله تسعة وتسعين اسماً مائة غير واحدٍ، من أحصاها دخل الجنة». «بی‌ترديد خداوند بلند مرتبه (99) نام دارد كسي كه آن‌ها را بر زبان جاري كند و به آن‌ها عمل كند وارد بهشت می ‌شود». (متفق عليه). كسي كه به پيروي از قرآن و سنت صحيح بپردازد می ‌تواند آن‌ها را شمارش نمايد و بر زبانها جاري كند، اين نامها عبارتند از: «هو الله الذي لا اله إلا هو، الرحمن، الرحيم، الملك، القدوس، السلام، المؤمن، المهيمن، العزيز، الجبار، المتكبر، الخالق، البارئ، المصور، الأول، الآخر، الظاهر، الباطن، السميع، البصير، المولي، النصير، العفو، القدير، اللطيف، الخبير، الوتر، الجميل، الحيي، السّتير، الكبير، المتعال، الواحد، القهار، الحق، المبين، القوي، المتين، الحي، القيوم، العلي، العظيم، الشكور، الحليم، الواسع، العليم، التواب، الحكيم، الغني، الكريم، الأحد، الصمد، القريب، المجيب، الغفور، الودود، الولي، الحميد، الحفيظ، المجيد، الفتّاح، الشهيد، المقدم، المؤخِّر، المليك، المقتدر، المسعِّر، القابض، الباسط، الرّزِاق، القاهر، الدَّيان، الشاكر، المنّان، القادر، الخلاَّق، المالك، الرَّزََّاق، الوكيل، الرقيب، المحسن، الحسيب، الشافي، الرفيق، المُعطي، المُقيت، السيّد، الطيب، الحكم، الأكرم،  البر، الغفار، الرَّءوف، الوهاب، الجواد، السُّبُّوح، الوارث، الرّب، الأعلي، الإله».

«او الله كسي است جز او خدايي نيست، بسيار بخشنده، مهربان، حاكم، پاك و منزه، بی‌عيب و نقص، امان دهنده، محافظ و مراقب همه چيز، شكوهمند و قدرتمند، والامقام و شايسته عظمت، آفريننده، به وجود آورنده جهان از نيستي، صورتگر، پيشين و بی‌آغاز، پسين و بی‌انتها، پيدا و نمودار، ناپيدا و نهان، بسيار شنوا و بينا، سرور، ياري دهنده و مددكار، بسيار آمرزنده، بسيار توانا، با لطف، دقيق و آگاه، يگانه، زيبا، زنده‌كننده، پوشاننده، بزرگ، ،بلندمرتبه، يكتا، پيروز، حقيقت، بيان كننده، قوي، محكم و صاحب قدرت، زنده، برپادارنده، والامرتبه، با عظمت، بسيار سپاسگزار، بردبار، گشايش دهنده، بسيار دانا، توبه پذيرنده، باحكمت، بی‌نياز، بخشنده، يكتا، جاودان، نزديك، پاسخ دهنده، بسيار آمرزنده، بسيار دوستدار، سرپرست، ستوده، حافظ و نگهبان، ستايش شده، داور، گواه، به جلو اندازنده، به تاخير اندازنده، پادشاه بزرگ، با اقتدار، گسترده‌كننده رزق و روزى، و قيمت‌كننده، گيرنده و كم‌كننده، دهنده و گستراننده، روزي دهنده، خشم‌گيرنده، دين دار، شكرگزار، نعمت دهنده، توانا، بسيار آفريننده، صاحب، بسيار روزی‌دهنده، حامي و سرپرست، آگاه، نيكي كننده، حسابگر، شفادهنده، رفيق و دوست، دهنده، دانا و توانا، سرور، پاك از هر نقص، داور، گرامی‌‌ترين، نيكي كننده، بسيار آمرزنده، بسيار مهربان، بسيار بخشنده، داراي جود و كرم، پاك و منزه، وارث، پروردگار، برترين و مورد پرستش.

منظور از احصاها در حديث عبارت از عمل كردن به آن است وقتي كه نام (حكيم) را ذكر كرده است اين بدان معني است كه فرد بايد همه امورش را تسليم فرمان خداوند كند، زيرا همه براساس حكمت اوست. زماني كه نام قدوس را ذكر می‌كند، پاك و منزه بودن خداوند را از همه نقص‌ها و عيبها را به خاطر می‌آورد. همچنين از نشانه‌هاي عمل به نامها، بزرگداشت و تعظيم آن‌ها و خواندن خداوند به وسيله آن‌هاست.

س10: تفاوت اسماء و صفات خداوند در چيست؟

اسماء خداوند و صفات او در دو چيز با هم مشترک هستند؛ يکي در جائز بودن استعاذه به آن‌ها و ديگري جواز سوگند خوردن بدانها. اما از چند جهت داراي تفاوتهايي هستند: اول اينکه اظهار عبوديت نسبت به اسماء جائز است مثل عبدالکريم، همچنين مخاطب قراردادن اسماء او درست مي‌باشد مثل گفتن يا کريم، در حاليکه اين دو امر درباره صفات صدق نمي‌کند و نمي ‌توان مثلاً گفت: يا کرم اللّه يا نام کسي را عبدالکرم گذاشت. دوم: صفات از اسماء مشتق مي‌شوند، به عنوان مثال صفت (رحمت) از اسم (رحمان) اشتقاق يافته است، اما عکس اين امر جائز نمي‌باشد، مثلاً از صفات (استواء) نمي‌توان اسم (مستوي) را مشتق نمود. تفاوت سوم آندو اينست که اسماء از افعال او گرفته نمي‌شود. به عنوان مثال از فعل (غضب) نمي‌توان اسم (غاضب) را مشتق نموده و آن را براي خدا وضع کرد، حال آنکه صفات از افعال خداوند اخذ مي‌شود که در اين صورت مثلاً مي‌توان صفت (غضب) را براي خدا اثبات کرد زيرا (غضب) از افعال اوست.

س11: مفهوم ايمان به فرشتگان چيست؟

عبارت است از ايمان به وجود آنان و اينکه فرشتگان نوعي خاص از آفريـده‌هاي خداوند هستند. قرآن در مـورد آنان چنين مي‌فرمايد: ﴿׊$t6Ï㠚cqãBtõ3•B ÇËÏÈ Ÿw ¼çmtRqà)Î7ó¡o„ ÉAöqs)ø9$$Î/ Nèduﷺ‬ ¾Ín̍øBﷺ‬'Î/ šcqè=yJ÷ètƒ ÇËÐÈ﴾ (الانبياء:27). بلکه بندگان گرامي و محترمي هستند که بهيچ وجه از اطاعت و عبادت و اجراء فرمان سرپيچي نمي‌کنند. آنان (آنقدر مؤدب و فرمانبردار يزدانند که هرگز) در سخن گفتن بر او پيشي نمي‌گيرند و تنها به فرمان او کار مي‌کنند (نه فرمان کس ديگري).

ايمان به فرشتگان، مستلزم ايمان آوردن به چهار چيز است که عبارتند از:

الف: ايمان به وجود آنان.

 ب: ايمان به وجود فرشتگاني که از طريق قرآن و حديث، اسم آنان را مي‌دانيم، مانند جبرئيل.

ج: ايمان به خصوصياتي که از طريق قرآن و حديث، در مورد آنان، به ما رسيده است، مثل عظمت و بزرگي ذات آنان.

د: ايمان به وظائف و کارهايي که هر کدام از فرشتگان مکلّف به انجام آن هستند، مانند ملک الموت.

س12: قرآن چيست؟

قرآن، سخن خداوند است که از جانب او نازل شده و به سوي او نيز باز مي‌گردد، کتابي که خداوند، خود، به حروف و اصوات آن تکلّم نموده و جبرئيل آن را به محمد رسول اللّه ابلاغ کرده است. ديگر کتبي که خداوند آن‌ها را بر پيامبران خود نازل فرموده نيز به همين نحو کلام الله بوده است.

س13: آيا با رجوع به قرآن، از مراجعه به سنت پيامبر بي‌نياز مي‌شويم؟

خير؛ زيرا سنت، مفسر قرآن است و جزئيات دين چون نماز را فقط با سنت مي‌توان شناخت. در همين رابطه پيامبر ص چنين فرموده‌اند: «أَلا إِنِّي أُوتِيتُ الْكِتَابَ وَمِثْلَهُ مَعَهُ، أَلا يُوشِكُ رَجُلٌ شَبْعَان عَلَى أَرِيكَتِهِ يَقُولُ: عَلَيْكُمْ بِهَذَا الْقُرْآنِ، فَمَا وَجَدْتُمْ فِيهِ مِنْ حَلالٍ فَأَحِلُّوهُ، وَمَا وَجَدْتُمْ فِيهِ مِنْ حَرَامٍ فَحَرِّمُوهُ» (أحمد وأبو داود). بدانيد که دو چيز به من عطا شده است: قرآن و چيزي همانند آن که همراه آنست [سنت من]. مي‌بينم روزگاري فرا مي‌رسد که در آن مردي سير، بر تختش تکيه زده [آزمند و جاه طلب] و به مردم مي‌گويد: تنها حلال قرآن را حلال بشمريد و تنها از حرام آن بپرهيزيد.

س14: مفهوم ايمان به پيامبران چيست؟

مفهوم آن اينست که باور داشته باشيم خداوند در هر امتي پيامبري از خود آن امت برانگيخته تا او آن قوم را به پرستش و عبادت تنها خداوند و انکار هر آنچه غير اوست دعوت کند. بايد ايمان داشته باشيم که همه پيامبران راستگويند و مورد تأييد خداوند، بر راه راست هستند و پرهيزکار، بزرگوارند و نيکوکار، هدايت شده ‌اند و هدايت‌گر. مي ‌بايست بر اين اعتقاد داشته باشيم که آنان رسالت خود را تمام و کمال به قوم خود ابلاغ کرده‌اند و در مأموريت خود قصور ننموده‌اند. ايمان به آن مستلزم اينست که يقين داشته باشيم آنان برترين و شريف‌ترين انسانها و از بدو تولد تا زمان وفات از شرک ورزيدن به خداوند، پاک و منزّه بوده‌ اند.

س15: مفهوم ايمان به روز قيامت چيست؟

ايمان داشتن به اينکه روز قيامت به طور قطع فرا مي ‌رسد. در پرتو ايمان به روز قيامت، ايمان به مرگ، وجود عذاب و پاداش در برزخ، نفخه صور، حضور انسانها در روز قيامت در برابر پروردگارشان، دفتر اعمال، ميزان و ترازوي اعمال، صراط، حوض، شفاعت و سپس يا به سوي بهشت و یا به سوی دوزخ حاصل مي‌شود.

س16: انواع شفاعت در روز قيامت کدامند؟

 اول: شفاعت عُظمي که خاصّ پيامبر اسلام ص است و موقع آن هنگاميست که مردم در روز قيامت، بعد از پنجاه هزار سال، منتظر صدور حکم الهي درباره سرنوشتشان مي‌باشند. در اين وقت است که پيامبر اسلام ص از خداوند براي امت خود، طلب شفاعت مي ‌نمايد. اين، همان (مقام محمود)يست که خداوند بشارت آن را به پيامبر ص داده است.

دوم: شفاعتي است که با آن از خداوند خواسته مي‌شود تا درهاي بهشت به روي مؤمنان گشوده شود. اولين کسي که شفاعت اين کار را مي‌کند پيامبر اسلام ص است و امت او، اولين امتي هستند که به بهشت وارد مي‌شوند.

سوم: شفاعت يکتاپرستاني که محکوم به چشيدن عذاب دوزخ هستند، آنان شفاعت مي‌شوند تا بلکه دچار آن عذاب هولناک نگردند.

چهارم: شفاعت يکتاپرستان سرکش و گناهکاري که به عذاب جهنم دچار شده‌اند و در آتش آن گرفتار آمده‌اند، آنان نيز شفاعت مي‌شوند تا از عذاب دوزخ به در آيند.

پنجم: شفاعت براي ارتقاي مرتبه و جايگاه اهل بهشت.

ششم: شفاعت مؤمناني است که از خداوند خواسته مي‌شوند تا بدون حساب و کتاب وارد بهشت شوند. از همين رو، خداوند افراد بيشماري را که تنها خود، شمار آنان را مي ‌داند، از آتش دوزخ رهانيده و وارد بهشتشان مي‌کند.

هفتم: شفاعتي است که از خداوند خواسته مي‌‌شود تا در مجازات و عذاب دوزخيان، تخفيف قائل شود. اين شفاعت هم همانند شفاعت نوع اول خاصّ پيامبر اسلام ص است که ايشان آن را براي کاهش عذاب عمويشان، ابوطالب، از خداوند خواستار شدند. در ساير انواع شفاعتها، ديگر پيامبران، اوليا، فرشتگان و شهدا نيز، داري حقّ شفاعت هستند اما حق تقدّم به پيامبر اسلام ص تعلق دارد.

س17: آيا کمک خواستن و استعانت، و طلب شفاعت از زندگان جائز است؟

بله، جائز است و خداوند مردم را به کمک کردن به یكديگر تشويق نموده و فرموده است: ﴿(#qçRuﷺ‬$yès?uﷺ‬ ’n?tã ÎhŽÉ9ø9$# 3“uqø)­G9$#uﷺ‬﴾ (المائدة: 2). در راه نيکي و پرهيزگاري همديگر را ياري و پشتيباني نماييد. پيامبر ص همچنین فرموده‌ اند: «وَاللَّهُ فِي عَوْنِ الْعَبْدِ مَا كَانَ الْعَبْدُ فِي عَوْنِ أَخِيهِ» (مسلم). تا زمانيکه بنده‌اي به بنده ديگري کمک کمد، خداوند نيز او را ياري مي‌دهد. كمك كردن به يكديگر فضيلت بسيارى دارد، رسول الله ص مي‌ فرمايد: «اشفعوا تُؤجَروا» (بخارى). به يكديگر كمك كنيد تا پاداش نيك ببريد. و اين مسأله در صورت فراهم آمدن چهار شرط جائز است:

الف: مورد درخواست، در توان فرد شفيع باشد.

ب: در مورد امور دنيوي، شفاعت خواسته شود.

ج: فرد شفيع حاضر باشد.

د: عبارات طلب شفاعت چند پهلو و مبهم نبوده و کاملاً واضح باشد. شفاعتي که اين چهار شرط را داراست، از اجر و پاداش عظيمي برخوردار است.

س18: انواع توسل کدامند؟

توسل دو نوع است، نوع اول جائز است و عبارت است از: -

الف: توسل به اسماء و صفات خداوند –.

ب: با انجام کارهاي نيکي چون محبت پيامبر ص و تبعيت از سنت او به درگاه خداوند اظهار اطاعت و خشوع نمود.

ج: انسان از برادر مسلمان که زنده و حاضر مي‌باشد بخواهد او برايش به درگاه خداوند دعا کند.

نوع دوم توسل که باطل و حرام است عبارت است از:

الف: جاه و منزل پيامبران يا اوليا را به عنوان واسطه استجابت دعا قرار داده، مثل اينکه بگويد: خداوندا! به خاطر جاه و منزلت پيامبرت يا حسين، از تو مي‌خواهم که... هر چند جاه و منزلت پيامبر و صالحان، نزد خداوند داراي ارزش بسيار است اما ياران آن حضرت که نسبت به ديگر مردمان بيشتر جوياي خير و نيکي بودند، آن هنگام که دچار خشکسالي شدند، با وجوديکه قبر پيامبر ص در کنارشان بود، به جاه و منزلت او متوسل نشدند بلکه متوسل به دعاي عباس t، عموي پيامبر ص، گرديدند.

ب: اينکه فرد هنگام دعا، خداوند را به پيامبران و اولياء سوگند دهد، مثلاً بگويد: خدايا به خاطر پيامبرت يا به خاطر حقانيت او فلان چيز را به من عطا فرما. اين نوع توسل حرام است زيرا سوگند خوردن مخلوق به مخلوق ممنوع مي‌باشد.

س19: حکم دعا و درخواست از مردگان يا زندگان غائب چيست؟

اين کار، شرک است؛ زيرا تنها خداوند قادر بر اجابت درخواست و دعاي ما مي‌باشد. در قرآن نيز چنين آمده است: ﴿tûïÏ%©!$#uﷺ‬ šcqããô‰s? `ÏB ¾ÏmÏRﷺ‬ߊ $tB šcqä3Î=÷Ktƒ `ÏB AŽÏJôÜÏ% ÇÊÌÈ bÎ) óOèdqããô‰s? Ÿw (#qãèyJó¡o„ ö/ä.uä!$tãߊ öqs9uﷺ‬ (#qãèÏÿxœ $tB (#qç/$yftGó™$# ö/ä3s9 ( tPöqtƒuﷺ‬ ÏpyJ»uŠÉ)ø9$# tbﷺ‬ãàÿõ3tƒ öNä3Å2÷ŽÅ³Î0 4 Ÿwuﷺ‬ y7ã¥Îm;uZムã@÷WÏB 9ŽÎ7yz ÇÊÍÈ﴾ (فاطر: 13- 14).

 جز خداوند کساني که به فرياد مي ‌خوانيد حتي مالکيت و حاکميت پوستة نازکي خرمائي را ندارند. اگر آن‌ها را به فرياد بخوانيد صداي شما را نمي‌ شنوند و اگر هم بشنوند، توانايي پاسخگويي به شما را ندارند و در روز قيامت انبازگري و شرک ‌ورزي شما را رد مي‌کنند و هيچ کس همچون خداوند آگاه تو را با خبر نمي‌کند).

همچنين پيامبر ص فرموده‌اند: «مَنْ مَاتَ وَهْوَ يَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ نِدًّا دَخَلَ النَّارَ» (البخاري). هر کس بميرد و از غير خداوند درخواست اجابت دعا خواهد، به آتش دوزخ دچار مي‌‌شود. آيا به اين انديشيده ‌ايد که مردگان چگونه مي‌ توانند دعايي را اجابت کنند حال آنکه آنان، خود به دعاي زندگان محتاجند. او با مرگش ديگر نمي‌ تواند کار نيکي انجام دهد و اين دعا وکارهاي نيک زندگان است که مي‌تواند بر اجر و پاداش او بيافزايد. تکليف انسان زنده‌اي که از فرد درخواست‌کننده غائب است نيز مشخص است، او که غائب است و دور از دسترس، چگونه مي‌تواند دعايي را اجابت نمايد؟

س20: آيا بهشت و دوزخ وجود دارند؟

خداوند آن دو را قبل از آفرينش انسانها پديد آورده و هرگز از بين نمي‌روند. خداوند بر اساس فضل و کرم خود، مردماني را به بهشت مي‌فرستد و دوزخ را بر اساس عدل خويش، نصيب دوزخيان مي‌کند.

س21: مفهوم ايمان به قضا و قدر چيست؟

اعتقاد راسخ به اينکه تمام خير و شري که نصيب انسان مي‌شود، بر اساس قضا و قدر و خواست و حکمت خداوند مي‌باشد. پيامبر اکرم در اين رابطه چنين فرموده‌ اند: «لَوْ أَنَّ اللَّهَ عَذَّبَ أَهْلَ سَمَاوَاتِهِ وَأَهْلَ أَرْضِهِ عَذَّبَهُمْ وَهُوَ غَيْرُ ظَالِمٍ لَهُمْ، وَلَوْ رَحِمَهُمْ كَانَتْ رَحْمَتُهُ خَيْرًا لَهُمْ مِنْ أَعْمَالِهِمْ، وَلَوْ أَنْفَقْتَ مِثْلَ أُحُدٍ ذَهَبًا فِي سَبِيلِ اللَّهِ مَا قَبِلَهُ اللَّهُ مِنْكَ حَتَّى تُؤْمِنَ بِالْقَدَرِ وَتَعْلَمَ أَنَّ مَا أَصَابَكَ لَمْ يَكُنْ لِيُخْطِئَكَ، وَأَنَّ مَا أَخْطَأَكَ لَمْ يَكُنْ لِيُصِيبَكَ وَلَوْ مُتَّ عَلَى غَيْرِ هَذَا لَدَخَلْتَ النَّارَ». (أحمد وأبو داود). اگر خداوند اهل آسمانها و زمين را عذاب دهد، در اين حال عذاب دادن آن‌ها در حق خدا، ظلم بر آنان بشمار نمي‌ آيد، و اگر بر آنان رحم نمايد، رحم و لطف او بر ايشان از تمامي کارهاي نيک بهتر است. بدان اگر به اندازه کوه اُحد، طلا انفاق نمايي، تا زماني که به قضا و قدر الهي ايمان نداشته باشي، خداوند آن را از تو نمي ‌پذيرد. هر آنچه به فرمان الهي به تو مي‌رسد، از روي خطا و حادثه نبوده، و هر آنچه نصيب تو نمي‌شود، بر اساس تقدير خداوند و خواست او به تو نرسيده است و اگر بدون اعتقاد به قضا و قدر از دنيا بروي، در آتش دوزخ خواهي افتاد.

ايمان به قضا و قدر، خود، مستلزم ايمان داشتن به چهار چيز است:

1) ايمان به اين اصل که خداوند کليات و جزئيات همه چيز را مي‌داند.

2) هر آنچه پيش مي‌آيد، در ازل در لوح محفوظ نگاشته و ثبت شده است. پيامبرص در اين زمينه فرموده‌ اند: «كَتَبَ اللَّهُ مَقَادِيرَ الْخَلائِقِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ بِخَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ» (مسلم). خداوند، پنجاه هزار سال قبل از آفرينش آسمانها و زمين قضا و قدر مخلوقاتش را تعيين و ثبت کرده است.

3) هيچ چيزي نمي‌تواند خواست و مشيت خداوند را تغيير دهد، و هيچ نيرويي را توان مقابله با قدرت او نيست؛ هر آنچه خواهد، انجام مي‌دهد، و هر آنچه را نخواهد صورت نمي‌ پذيرد.

4) ايمان به اينکه خداوند همه چيز را خلق نموده و هر آنچه غير اوست، آفريده آن ذات بزرگ است.

س22: آيا ما در امور دين و دنيايمان، صاحب اختيار و آزاد هستيم يا اسير ودر بند جبر؟

 انسان در زندگيش صاحب خواست و اختيار مي‌باشد، اما اين خواست و ميل از چارچوب خواست خداوند خارج نيست، خداوند در اين رابطه مي‌فرمايد: ﴿$tBuﷺ‬ tbﷺ‬âä!$t±n@ HwÎ) bﷺ‬& uä!$t±o„ ª!$#﴾ (التكوير: 29). و حال اينکه نمي‌توانيد بخواهيد جز چيزهائي را که خداوند جهانيان بخواهد.

همچنين پيامبر اسلام چنين فرموده ‌اند: «اعْمَلُوا فَكُلٌّ مُيَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ» (متفق عليه). به امور دنيا و آخرتتان بپردازيد اما بدانيد هر آنچه براي شما مقدر باشد، نصيبتان مي‌ گردد. خداوند به ما عقل، گوش و چشم عطا فرموده تا خوب و بد را از هم تمييز دهيم. آيا انسان عاقلي وجود دارد که دست به سرقت بزند و بعد به عنوان عذر و بهانه، اين کار ناپسند خود را تقدير الهي بداند؟! بدون ترديد مردم اين عذر و بهانه را نپذيرفته و او را مجازات مي‌کنند و در جواب او، خواهند گفت اين مجازات را نيز خداوند براي تو مقدر فرموده است. بنابراين قضا و قدر را نمي‌توان عذر و بهانه کارهاي خود قرار داد و در اينصورت مرتکب دروغ شده ايم. قرآن در همين رابطه مي‌فرمايد: ﴿ãAqà)u‹y™ tûïÏ%©!$# (#qä.uŽõ°ﷺ‬& öqs9 uä!$x© ª!$# !$tB $oYò2uŽõ°ﷺ‬& Iwuﷺ‬ $tRät!$t/#uä Ÿwuﷺ‬ $uZøB§ym `ÏB &äóÓx«﴾ (الأنعام: 148). مشرکان خواهند گفت: اگر خدا مي ‌خواست، ما و پدران ما مشرک نمي ‌شديم، و چيزي را تحريم نمي ‌کرديم. کساني که پيش از آنان بوده ‌اند نيز همين گونه تکذيب مي‌ نمودند.

س23: احسان چيست؟

پيامبر اسلام ص در جواب اين سؤال چنين فرموده ‌اند: «أَنْ تَخْشَى اللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ، فَإِنَّكَ إِنْ لا تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ» (متفق عليه، واللفظ لمسلم). احسان اينست که چنان از خداوند بترسي گويا که او را مي‌بيني، و اگر چنين احساسي نداري، چنان باور داشته باشي که خداوند تو را مي‌بيند و ناظر و مراقب توست. احسان بالاترين مراتب سه‌گانه دين است که هر مسلماني مي‌تواند به آن برسد.

س24: شروط قبول کارهاي نيک چيست؟

الف: ايمان به خدا و اعتقاد به توحيد؛ زيرا کار نيک فرد مشرک پذيرفته نمي شود.

 ب: داشتن اخلاص در انجام آن کار، به نحوي که تنها رضاي خدا مدّنظر باشد.

ج: در انجام آن کارها از سنت پيامبر اکرم  ص تبعيت شود؛ زيرا تنها بر اساس دستورات شرع مي‌بايست خداوند را عبادت نمود. رعايت نکردن هر کدام از اين شروط، کارهاي نيک ما را از ميان مي‌برد. خداوند دربارة اعمال نيک کفار و مشرکان چنين فرموده است: ﴿!$uZøBωs%uﷺ‬ 4’n<Î) $tB (#qè=ÏJtã ô`ÏB 9@yJtã çm»oYù=yèyfsù [ä!$t6yd #·‘qèWY¨B ÇËÌÈ﴾ (الفرقان:23). به سراغ تمام اعمالي که (به ظاهر نيک بوده و در دنيا) آنان انجام داده‌ اند مي‌ رويم و همه را همچون ذات غبار پراکندة در هوا مي‌سازيم و ايشان را از اجر و پاداش آن محروم مي‌کنيم. چرا که نداشت ايمان، موجب محو و نابودي احسان، و بي ‌اعتبار شدن اعمال خوب انسان مي‌ گردد.

س25: در صورت بروز اختلاف بين مسلمان، آنان بايد به چه منبعي رجوع کنند؟

در صورت بروز هر نوع اختلافي بايد به حکم و دستور شرع مراجعه کرد که اين حکم و دستور، از دو منبع قرآن و حديث استنباط مي‌شود. قرآن در اين رابطه مي‌فرمايد: ﴿bÎ*sù ÷Läêôãt“»uZs? ’Îû &äóÓx« çnﷺ‬–Šãsù ’n<Î) «!$# ÉAqߙ§9$#uﷺ‬﴾ (النساء: 59). و اگر در چيزي اختلاف داشتيد (و در امري از امور کشمکش پيدا کرديد) آن را به خدا (با عرضة به قرآن) و پيغمبر او (با رجوع به سنت نبوي) برگردانيد.

پيامبر اسلام ص هم در رابطه با قرآن و حديث و اهميت آن دو مي‌ فرمايند: «تَرَكْتُ فِيكُمْ أَمْرَيْنِ لَنْ تَضِلُّوا مَا تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا: كِتَابَ اللَّهِ، وَسُنَّةَ نَبِيِّهِ» (أحمد). در ميان شما دو چيز را به يادگار گذاشتم، تا زمانيکه به آندو متمسّک بود و عمل کنيد، از گمراهي و ضلالت به دور خواهيد بود، آن دو قرآن و سنت من مي‌باشد.

س26: اقسام توحيد کدامند؟

 الف: توحيد در ربوبيت و آن اينست که کارهايي چون آفرينش، روزي رساندن و... را تنها در توان و قدرت خداوند بدانيم. لازم به ذکر است قبل از بعثت پيامبر اسلام ص کفار و مشرکان به اين نوع توحيد اعتقاد داشتند.

ب: توحيد در الوهيت و عبارت است از اينکه کارهايي چون نماز، نذر و... را که بندگان براي تقرب به درگاه الهي انجام مي‌دهند، تنها براي خداوند انجام داد. پيامبران و کتابهاي آنان به خاطر اثبات همين نوع توحيد در ميان انسانها فرستاده شدند.

ج: توحيد در اسماء و صفات خداوند و آن عبارت است از اينکه تنها اسمهاي حُسني و صفات عليايي که خداوند و پيامبرش ص آن را بيان و اعلان نموده‌ اند، براي خداوند ذکر کنيم و از هر نوع تحريف (تغيير در معنا و مفهوم)، تکييف (پرداختن به بيان کيفيت و مقدار)، تعطيل (معطل كردن اسماء و صفات خدا بدون هيچ مفهوم و معنى) و تمثيل (معتقد بودن مثل و مانند در اسماء و صفات خدا به اسماء و صفات مخلوقين) براي آن‌ها پرهيز نمود.

س27: وليّ کيست؟

او، مؤمنيست نيکوکار و پرهيزکار، کما اينکه قرآن مي‌فرمايد: ﴿Iwﷺ‬& žcÎ) uä!$uŠÏ9÷ﷺ‬ﷺ‬& «!$# Ÿw ê’öqyz óOÎgøŠn=tæ Ÿwuﷺ‬ öNèd šcqçRt“øts† ÇÏËÈ šúïÏ%©!$# (#qãZtB#uä (#qçR%Ÿ2uﷺ‬ šcqà)­Gtƒ ÇÏÌÈ﴾ (يونس: 62- 63).

 هان! بي‌گمان دوستان خداوند (سبحان) ترسي بر آنان (از خواري در دنيا و عذاب در آخرت) نيست و (بر از دست رفتن دنيا) غمگين نمي ‌گردند (چرا که در پيشگاه خدا چيزي بر آنان مهيا است که بسي والاتر و بهتر از کالاهاي دنيا است) تقوا پيشه کردند.

همچنين پيامبر اسلام در مورد او فرموده ‌اند: «إِنَّمَا وَلِيِّيَ اللَّهُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ» (متفق عليه). ولي و دوست من فقط خدا و مؤمنان پاک و نيکوکار هستند.

س28: چه وظيفه‌اي نسبت به صحابه بر دوش ماست؟

آنان را بايد دوست بداريم، برايشان دعا کنيم، قلب و زبان خود را از هر نوع اهانت به آنان پاک نگه داريم، به بيان و بازگوکردن فضائل و خوبيهاي آنان بپردازيم، از اشتباهات آنان صرف‌نظر کرده و از غوطه‌ورشدن در علل اختلافاتشان بپرهيزيم؛ زيرا که آنان معصوم از گناه و اشتباه نبوده‌اند اما بايد دانست آنان به درجه اجتهاد رسيده بودند و مجتهد اگر اجتهادش، درست باشد به اجري مضاعف و دوچندان مي‌رسد و در غير آن صورت، تنها پاداش اجتهادش را دريافت مي‌کند. اشتباهات آنان در برابر آن همه فضائل و تلاشهاي فراوانشان براي اسلام، بسان لکه‌اي نجاست است در دريايي عظيم و ژرف، آيا اين لکه مي‌تواند آن دريا را آلوده کند؟! پيامبر ص در مورد شأن صحابه خود چنين مي‌ فرمايد: «لا تَسُبُّوا أَصْحَابِي فَوَالذِي نَفْسِيْ بيَدِه لَوْ أن أَحَدُكُمْ أَنْفَقَ مِثْلَ أحُدٍ ذَهَبَاً مَا أَدْرَكَ مُدَّ أَحَدِهِمْ وَلا نَصِيْفَهُ‏‏» (متفق عليه). ياران مرا دشنام ندهيد. به خداوند سوگند اگر هر کدام از شما به اندازه کوه أحد، طلا انفاق کند نمي‌تواند حتّي به نيمي از مرتبه و منزلت آنان دست يابد.

س29: آيا مى‌توان در مدح شأن و منزلت پيامبر ص مبالغه کرد؟

بدون شک پيامبر ص اشرف مخلوقات و بهترين آنان است، اما نبايد بمانند مسيحيان که در مورد عيسي بن مريم – علیه السلام- راه مبالغه را پيموده ‌اند، ما نيز در مدح پيامبر اسلام ص راه اغراق و غلو را در پيش گيريم. خود رسول ص نيز ما را از اين کار منع فرموده و فرموده‌اند: «لا تُطْرُونِي كَمَا أَطْرَتِ النَّصَارَى ابْنَ مَرْيَمَ فَإِنَّمَا أَنَا عَبْدُهُ، فَقُولُوا عَبْدُ اللَّهِ وَرَسُولُهُ» (رواه البخاري). مرا آنطور که مسيحيان، پسر مريم را مدح کرده ‌اند، ستايش نکنيد. من فقط بنده اويم، پس [در حق من] فقط بگوييد: محمد بنده خدا و پيامبر اوست.

س30: انواع ترس کدامند؟

- الف: ترس از روي تعبّد و اطاعت که رکن دوم ايمان است، چون ایمان دو ركن دارد: 1) كمال دوستي و عشق. 2) كمال ترس وخوف.

- ب: خوف السِرّ که عبارت است از ترس نسبت به غير خدا، مثل ترس مشرکان از الهه‌ هايش که مبادا آنان را دچار بلا و مصيبتي کنند. اين، همان شرک اکبر است.

– ج: ترک فرائض و واجبات به خاطر ترس از مردم. اين نوع ترس هم حرام است.

– د: ترس طبيعي مثل ترس از درندگان. اين نوع ترس، جائز است.

س31: انواع توکل کدام است؟

الف: توکل بر خدا در تمامي امور و کارها براي به دست آوردن خير و برکت و دفع ضرر و زيان. اين نوع توکل، واجب است.

ب: توکل بر مخلوقات در اموري که در توان او نيست مثل توکل بر مردگان. اين نوع توکل، شرک اکبر است.

ج: واگذارکردن امور و کارهايي که در توان انسانهاست به آنان. مثل دادن وکالت از طرف يک نفر به فردي ديگر براي خريد يا فروش اشياء و کالا. اين نوع توکل، جائز است.

س32: انواع عشق کدام است؟

الف: عشق به خدا که اساس ايمان است.

ب: دوست داشتن در راه خدا، مانند برادري با مؤمنان و دوست داشتن همه آنان، اما محبّت نسبت به تک تک آنان، بر اساس ميزان ايمان و تقربشان به خداوند و اطاعت او، متفاوت است.

ج: در کنار عشق به خدا، عشق به غير او نيز در دل جاي گيرد اين همان شريک قراردادن غير خدا در عشقي است که داشتن آن نسبت به پروردگار، بر ما واجب است، مانند عشق مشرکان به الهه‌هايشان. اين عشق، خود، اساس شرک است.

د: عشق طبيعي که آن را انواع مختلفي است چون دوست داشتن از روي احترام، مثل محبت نسب به پدر و مادر. عشق از روي دلسوزي و ترحّم، مثل دوست داشتن فرزند، دوست داشتن به خاطر وجود شباهتهايي متعدد مثل دوست داشتن سائر انسانها و دوست داشتن فطري و ذاتي چون دوست داشتن غذا از ديگر انواع عشق طبيعي محسوب مي‌شوند.

س33: مردم از نظر وَلاء (دوست داشتن) و بَراء (بيزاربودن) چند دسته مي‌باشند؟

مردم از اين نظر سه دسته هستند:

الف: آنان که خالصانه مورد محبت واقع شده ‌اند. اينان همان مؤمنان مخلص و پاک سيرت چون پيامبران، صدّيقين، شهدا و صالحين و در رأس همه آنان، پيامبر اسلام ص و زوجات و دختران و ياران او مي‌باشند.

ب: آنانکه برخلاف گروه اول، مورد بغض و نفرت واقع شده ‌اند. اينان کافران و مُنکِران اسلام و نبوت پيامبرمان چون اهل کتاب، مشرکان، ماديگرايان و منافقان مي‌باشند.

ج: گروه سوم، آناني هستند که از يک نظر مورد محبت واقع مي‌شوند و از نظر ديگر، مورد خشم و نفرت قرار مي‌گيرند. آنان عبارتند از مؤمنان گناهکار که به خاطر ايمانشان، دوست داشته مي‌شوند و از طرفي ديگر به خاطر گناهانشان مورد خشم و انزجار ديگر مؤمنان واقع مي‌شوند. برائت از کفار عبارت است از اينکه از آنان نفرت داشته باشيم و در سلام کردن پيش قدم نگرديم، نسبت به آنان اظهار عجز و خضوع ننماييم، شيفته و فريفته آنان نشويم و از خانه و کاشانه آنان خود را دور نماييم. ولاء و محبت به مؤمنان اينست که در صورت امکان به سرزمين اسلام و مؤمنان هجرت کنيم، و یاری دادن آنان با مال و جان، نسبت به شاديهاي آنان اظهار سرور نماييم و خواهان خير و برکت براي آنان باشيم.

رفاقت و موالات با کفار، خود، بر دو نوع است:

الف: موالاتي که باعث خروج از اسلام مي‌شود مثل ياري دادن کفار بر ضدّ مسلمانان، يا کافر ندانستن کفار، يا توقف و تأخير در اين کار، و يا شک داشتن در کافر بودنشان.

ب: موالاتي که سبب خروج از اسلام نمي‌شود اما از گناهان کبيره محسوب مي‌گردد، مانند مشارکت در جشنهاي آنان يا خود را مثال آنان ساختن. گهگاه ممکن است ميان حسن معاشرت با کفاري که با مؤمنان در جنگ نيستند و برائت از آنان خَلط پيش آيد. بايد دانست خداوند به مؤمنان دستور داده تا با کفار غيرحربي به صورتي شايسته و بايسته رفتار کنند، در قرآن در اين رابطه چنين آمده است: ﴿žw â/ä38yg÷Ytƒ ª!$# Ç`tã tûïÏ%©!$# öNs9 öNä.qè=ÏG»s)ム’Îû ÈûïÏd‰9$# óOs9uﷺ‬ /ä.qã_̍øƒä† `ÏiB öNä.̍»tƒÏŠ bﷺ‬& óOèdﷺ‬•Žy9s? (#þqäÜÅ¡ø)è?uﷺ‬ öNÍköŽs9Î) 4 ¨bÎ) ©!$# =Ïtä† tûüÏÜÅ¡ø)ßJø9$# ÇÑÈ﴾ (الممتحنة:8). خداوند شما را باز نمي‌ دارد از اينکه نيکي و انصاف بكنيد به کساني که به سبب دين با شما نجنگيده ‌اند و از ديار تان به بيرون نرانده ‌اند، يقينا خدا دوست مى دارد انصاف كننده گان را.

اما برائت از آنان امريست که خداوند، مسلمانان را به اجراي آن فرمان داده است: ﴿$pkš‰ﷺ‬'¯»tƒ tûïÏ%©!$# (#qãZtB#uä Ÿw (#ﷺ‬ä‹Ï‚­Gs? “Íiﷺ‬߉tã öNä.¨ﷺ‬߉tãuﷺ‬ uä!$u‹Ï9÷ﷺ‬ﷺ‬& šcqà)ù=è? NÍköŽs9Î) Ío¨ŠuqyJø9$$Î/﴾ (الممتحنة:1). اي مؤمنان! دشمنان من و دشمنان خويش را به دوستي نگيريد. شما نسبت بديشان محبت مي‌کنيد و مودت مي ‌ورزيد.

بنابراين مي‌توان با حفظ عدالت در رفتار و گفتارمان نسبت به آنان، از آنان برائت جست، همانطور که پيامبر اسلام ص با کفار و مشرکان زمان خويش چنين رفتار مي‌نمودند.

س34: آيا اهل کتاب، مؤمن هستند؟

همه يهوديان و مسيحيان و پيروان اديان ديگر کافرند هر چند که به ديني معتقد باشند که اصل و ريشه آن درست است، زيرا هر کس بعد از بعثت پيامبر اسلام ص به دين او نگرود، بر طبق قرآن، اعمال او پذيرفته نشده و در روز آخرت، در آتش دوزخ در افکنده مي‌شوند: ﴿`n=sù Ÿ@t6ø)ムçm÷YÏB uqèduﷺ‬ ’Îû ÍotÅzFy$# z`ÏB z`ƒÌÅ¡»y‚ø9$# ÇÑÎÈ﴾ (آل عمران: 85). و کسيکه غير از (آئين و شريعت) اسلام، آئيني برگزيند، از او پذيرفته نمي‌شود، و او در آخرت از زمرة زيانکاران خواهد بود.

و اگر مسلماني به کافر بودن آنان معتقد نباشد و يا باطل ‌بودن دينشان شک داشته باشد، خود او نيز کافر شده است. قرآن مي‌فرمايد: ﴿`tBuﷺ‬ öàÿõ3tƒ ¾ÏmÎ/ z`ÏB É>#t“ômF{$# â‘$¨Y9$$sù ¼çn߉ÏãöqtB﴾ (هود: 17). هر کس از گروهها به قرآن ايمان نياورد، ميعادگاه او آتش است.

همچنين پيامبر ص درباره کافر بودن اهل کتاب چنين فرموده ‌اند: «وَالذِيْ نَفْسِيْ بيَدِهِ لا يَسْمَعُ بيْ أَحَدٌ مِنَ هَذِهِ الأُمَّةِ يَهُوْدِيٌ وَلا نَصْرَانِيٌ ثُمَّ لا يُؤْمِنُ بيْ إِلا دَخَلَ النَّارَ» (مسلم). سوگند به خداوندي که جان من به دست اوست هر يهودي و مسيحي که پيام رسالت من به او مى رسد بدان ايمان نياورد، دچار آتش جهنم خواهد شد.

س35: آيا ظلم و ستم به کفار رواست؟

ظلم و ستم حرام است، در يک حديث قدسي، خداوند فرموده است: «إِنِّيْ حَرَّمْتُ الظُّلْمَ عَلَى نَفْسِيْ وَجَعَلْتُهُ بَيْنَكُمْ مُحَرَّمَاً فَلا تَظَالَمُوا». من ستم کردن به شما بندگانم را بر خود حرام کرده‌ام و آن را نيز بر شما حرام گردانيدم پس به يکديگر ستم روا مداريد. اما بايد دانست از نظر نحوه برخورد، کفار به دو دسته تقسيم مي‌شوند:

الف: آنان که با مسلمانان عهد و پيماني بسته‌ اند. خود اين دسته نيز به سه قسم تقسيم مي‌شوند:

1) اهل ذِمّه: کساني هستند که جزيه پرداخت مي‌کنند. آنان نزد مسلمانان حق ذّمه و پناه جاودان مي‌باشد زيرا که با سکونت در سرزمين اسلام، با مسلمان پيمان بسته‌اند از دستورات خدا و رسولش فرمان ببرند.

 2) اهل صلح: کساني هستند که با مسلمانان پيمان صلح بسته ‌اند تا بتوانند در سرزمين آنان سکني گزينند. برخلاف اهل ذمّه، احکام اسلام بر آنان اجرا نمي‌شوند. آنان پيمان بسته‌اند هرگز بر ضدّ مسلمانان وارد جنگ نشوند. براي نمونه مي‌توان از يهوديان ساکن مدينه در زمان پيامبر اسلام ص نام برد.

3) اهل أمان: کساني هستند که به سرزمين اسلام سفر کرده ‌اند اما قصد اقامت و سکونت در آنجا را ندارند. اين گروه عبارت است از فرستادگان، بازرگان، پناه‌جويان و کساني که به خاطر رفع نياز و حاجت خود مثال زيارت به سرزمين اسلام گام نهاده ‌اند. حکم آنان اينست که جانشان در امان باشد واز آنان جزيه گرفته نشود. در مورد پناه‌جويان مي‌بايست گفت که اينان به دين اسلام دعوت مي‌شوند، اگر ايمان نياوردند، به مکاني امن منتقل شده و از هر نوع گزندي حفاظت مي‌شود.

ب: دومين گروه کفار، اهل حرب و جنگ مي‌باشند. خود اين گروه انواع مختلفي دارد که عبارتند از:

1) آنانکه عملاً با مسلمانان در جنگ هستند و بر ضدّ آنان به مکر و نيرنگ مي‌پردازند.

2) آن کفاري که دشمنان مسلمانان را ياري مي دهند.

3) کفاري که نه پيماني با مسلمانان بسته ‌اند نه با آنان در حال جنگ مي‌باشند و نه دشمنان آنان را ياري مي‌دهند. حکم تمامي اين دسته از کفار اينست که مسلمانان با آن بجنگند و آنان را از ميان بردارند.

س36: بدعت چيست؟

 ابن رجب / در مورد بدعت چنين گفته است: بدعت آن چيز جديد و نويي است که در دين پديد مي‌آيد و هيچ اصل و ريشه‌اي در دين ندارد. حال اگر اين امر جديد، در دين ريشه و سابقه داشته باشد، ديگر بدعت نيست ولو اينکه در ظاهر آن را بدعت نامند.

س37: آيا در دين بدعت حسنه و بدعت سيئه وجود دارد؟

آيات و احاديث متعددي در مذمّت بدعت به مفهوم شرعي آن وجود دارد. همانطور که بيان شد بدعت از نظر شرعي آن امر جديديست که بدون داشتن ريشه و سابقه‌اي در دين پديد مي‌آيد. پيامبر ص در ردّ بدعت چنين فرموده‌اند: «وَمَنْ عَمِلَ عَمَلا لَيْسَ عَلَيْهِ أَمْرُنَا فَهُوَ رَدٌّ» (متفق عليه). هر کس [در حيطه دين] کاري انجام دهد که نه در قرآن است و نه در سنت من، آن کار بدعت است و غير قابل قبول. همچنين رسول الله ص در جاي ديگري فرموده ‌اند: «فَإِنَّ كُلَّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ وَكُلَّ بِدْعَةٍ ضَلالَةٌ» (مسلم). هر امر جديدي [که در دين پديد آيد] بدعت است و همه بدعتها باعث گمراهي و ضلالت مي‌باشند.

امام مالک / در ردّ بدعت مي‌فرمايد: هر کس در اسلام، امر جديدي را پديد آورد و به ظنّ خويش آن را خوب پندارد، محمّد ص را در ابلاغ تمام و کمال رسالتش خائن پنداشته است؛ زيرا قرآن در اين خصوص مي‌فرمايد: ﴿tPöqu‹ø9$# àMù=yJø.ﷺ‬& öNä3s9 öNä3oYƒÏŠ àMôJoÿøCﷺ‬&uﷺ‬ öNä3ø‹n=tæ ÓÉLyJ÷èÏR﴾ (المائدة: 3). امروز دين شما را برايتان کامل کردم و نعمت خود را بر شما تکميل نمودم.

احاديثي هم در ستايش بدعت در معناي لغوي آن آمده است. اين نوع بدعت، در واقع جزء دين بوده اما به مرور زمان به دست فراموشي سپرده شده است و پيامبر مردم را به احياي مجدّد آن تشويق نموده ‌اند. کما اينکه در حديث ذيل، اين مفهوم از بدعت استنباط مي‌‌شود: «مَنْ سَنَّ فِي الإسْلامِ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَأَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا بَعْدَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَيْءٌ» (مسلم). هر کس در اسلام، روشي نيکو بنيان گذارد، او را پاداشي خاص است و در پاداش هر آنکس که بدان روش عمل نمايد نيز شريک است بدون آنکه از مقدار اين پاداش کاسته شود. سخن سيدنا عمر t هم که در مورد نماز تراويح فرمودند: «نعمت البدعة هذه» اين کار عجب بدعت نيکويي است! به همين معناست؛ زيرا نماز تراويح در دين وجود داشته و پيامبر ص مردم را به برپا داشتن آن تشويق مي‌فرمود و خود ايشان هم سه شب آن را اقامه فرمودند ولي به خاطر ترس بر مسلمانان از اينکه اين نماز بر آنان فرض شود، آن را ترک نمودند و سيدنا عمر t بعدها آن را بار ديگر احيا نموده و مردم را به اقامه آن به صورت جماعت فرا خواند.

س38: انواع و اقسام نفاق، چند است؟

 نفاق بر دو نوع است:

الف: نفاق اعتقادي يا نفاق اکبر، نفاقي است که صاحب آن هر چند به زبان ايمان آورده اما در درون کافر مي‌باشد. او از امّت اسلام خارج است و آنگاه که بميرده به کافري رفته است، قرآن در مورد اين افراد مي‌فرمايد: ﴿¨bÎ) tûüÉ)Ïÿ»oYçRùQ$# ’Îû Ï8ö‘¤$!$# È@xÿó™F{$# z`ÏB ͑$¨Z9$#﴾ (النساء: 145) بي‌گمان منافقان در اعماق دوزخ و در پايين‌ترين مکان آن هستند.

از صفات اين قبيل افراد، مي‌توان موارد ذيل را بيان کرد: [به خيال خود] خدا و مؤمنان را فريب مي‌دهند. مؤمنان را استهزاء مي‌کنند، دور از چشم مؤمنان، محرّمات را ناديده مي‌گيرند، کفار را بر ضدّ مسلمانان ياري مي‌دهند، از انجام کارهاي نيک، تنها منافع مادّي و دنيوي را مي‌جويند.

ب- نوع دوم نفاق، نفاق عملي يا نفاق اصغر است. در اين نوع نفاق، صاحب آن از اسلام خارج نمي‌‌شود اما صاحب آن در صورتيکه توبه نکند، ممکن است دچار نفاق اکبر گردد. از صفات اين قبيل افراد، موارد زير را مي‌توان بر شمرد: هر گاه سخن گويند، در کلامشان دروغ وجود دارد، آنگاه که قولي مي‌دهند، به آن وفا نکنند، در هنگام دعوا و مخاصمه، افراط کرده و دچار گناه مي‌شوند، هرگاه پيماني بندند، در آن خيانت ورزند و چون به او اطمينان شود و امانتي به او واگذار گردد، در آن خيانت کند. بنابراين بر هر فرد مسلمان واجب است که مراقب باشد تا بدان صفات ناپسند آلوده نشود و خود را محاسبه نماید.

س39: آيا ترس از نفاق بر مسلمانان واجب است؟

بله، واجب است؛ زيرا صحابه از خطر نفاق اکبر، بر خود هراس داشتند. ابن ابي مُلَيکه/ چنين مي‌ گويد: من سي نفر از صحابه را درک کردم و ديدم که همه آنان از نفاق بر نفس خويش بيم دارند. ابراهيم التَيمي / نيز مي ‌گويد: هميشه سخنم را با رفتارم مقايسه مي‌کردم و بيم آن داشتم که مبادا رفتارم مخالف کلامم باشد. حسن بصري/ نيز چنين فرموده‌اند: تنها مؤمنان از نفاق مي‌ترسند و تنها منافقان خود را از آن ايمن مي‌پندارند. عمر از حُذَيفه ب سؤال مي ‌کردند: تو را به خدا به من بگو آيا رسول الله ص نام مرا در ميان نام منافقاني که به تو گفت گفته است؟ و حذيفه فرمودند: خير، اما بدان اين را تنها به تو مي ‌گويم و براي کسي ديگر اين راز را فاش نمي‌کنم.

س40: بزرگترين گناهان نزد خداوند کدام است؟

شرک نسبت به خداوند بزرگ و بلند مرتبه، قرآن مي‌ فرمايد: ﴿žcÎ) x8÷ŽÅe³9$# íOù=Ýàs9 ÒOŠÏàtã ÇÊÌÈ﴾ (لقمان: 13).

همچنين پيامبر ص در جواب سؤال که بزرگترين گناهان کدام است، فرمود: «أن تجعل لله نداً وهو خلقك» (متفق عليه). آنست که براي خداوند همتا و مانندي متصور شوي حال آنکه تنها او تو را آفريده است.

س41: انواع شرک کدام است؟

الف: شرک اکبر و آن اينست که فرد را از اسلام خارج مي‌کند. خداوند صاحبان اين نوع شرک را هرگز نمي‌بخشد؛ زيرا در قرآن چنين آمده است: ﴿¨bÎ) ©!$# Ÿw ãÏÿøótƒ bﷺ‬& x8uŽô³ç„ ¾ÏmÎ/ ãÏÿøótƒuﷺ‬ $tB tbﷺ‬ߊ y7Ï9ºsŒ `yJÏ9 âä!$t±o„﴾ (النساء: 48). بي‌گمان خداوند شرکت به خود را نمي‌بخشد، ولي گناهان جز آن را از هر کس که خود بخواهد مي‌بخشد.

اين نوع شرک خود انواع و اقسام متعددي دارد که عبارتند از:

1- شرک در دعا و درخواست.

 2- شرک در نيت و قصد.

3- شرک در اطاعت و آن اينست که از علمائي اطاعت شود که حلال را حرام و حرام را حلال مي‌کنند.

4- شرک در حبّ و عشق، مثل اينکه فردي را همانطور که خدا را بايد دوست داشت دوست بداريم.

نوع دوم شرک، شرک اصغر است. در اين نوع شرک، صاحب آن از اسلام خارج نمي‌شود. شرک خفي و پنهان و رياي محدود و کم از اين نوع شرک هستند.

س42: تفاوت شرک اکبر و شرک اصغر در چيست؟

الف: شرک اکبر، باعث خروج صاحب آن از دايره اسلام، جاودان بودن او در آتش دوزخ و محروميت از بهشت مي‌شود، برخلاف شرک اصغر که صاحب آن از دايره اسلام خارج نمي‌شود و در آتش دوزخ، جاودان نخواهد بود.

 ب: شرک اکبر، تمام کارهاي نيک صاحب خود را باطل مي‌کند، اما شرک اصغر تنها کارهايي را که در رابطه با آن است زائل مي‌کند. حال اينجا يک سؤال مطرح مي‌شود که جواب آن مورد اختلاف علماست و آن اينست که آيا شرک اصغر نيز مانند شرک اکبر مورد عفو و بخشايش قرار نمي‌گيرد يا اينکه آن نيز مانند گناهان کبيره منوط به خواست و رحمت خداوند است؟ در هر صورت، شرک اصغر امريست بسيار و بايد از آن کاملاً پرهيز کرد.

س43: آيا امکان دارد براي شرک اصغر، مثال و مصداقي ذکر کرد؟

1- رياي محدود و کم؛ زيرا پيامبر فرموده‌اند: «إِنَّ يَسِيْرَ الرِّيَاءِ شِرْكٌ» (ابن ماجه). رياي کم و محدود نيز شرک است.

2- سوگند خوردن به غير خدا.

3- بديمن دانستن، مثل بدشگون خواندن اسمها، کلمات، مکانها و يا حتي فال بد زدن به جهت حرکت پرندگان.

س44: آيا در برابر ريا و تزوير، مانع و سپري وجود دارد؟ در صورت ارتکاب آنها، کفاره آن‌ها چيست؟

براي ممانعت از ابتلاي به بيماري ريا مي‌بايست تنها رضاي خداوند را مدّنظر داشت. در برابر رياهاي کم و محدود مي‌توان با دعا به درگاه خداوند، خود را از آن حفظ نمود. پيامبر ص فرموده ‌اند: «أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوْا هَذَا الشِّرْكَ، فَإِنَّهُ أَخْفَى مِنْ دَبيْبِ النَّمْلِ. فَقِيْلَ لَهُ:وَكَيْفَ نَتَّقِيْهِ وَهُوَ أَخْفَى مِنْ دَبيْبُ النَّمْلِ يَا رَسُوْلَ الله؟ قَالَ قُوْلُوْا: الَّلهُمَّ إِنَّا نَعُوْذُ بكَ أَنْ نُشْرِكَ بكَ شَيْئَاً نَعْلَمُهُ وَنَسْتَغْفِرُكَ لِمَا لا نَعْلَمُهُ» (أحمد). اي مردم از شرک بپرهيزيد که آن از حرکت مورچگان نيز پنهان‌تر و بي‌سروصداتر است پرهيز کرد؟ ايشان فرمودند: بگوييد خدايا از اينکه چيزي را آگاهانه شريک قرار دهيم، به تو پناه مي‌بريم و از اينکه چيزي را ناآگاهانه شريک تو بگردانيم، از تو طلب عفو و بخشايش داريم. پيامبر ص در مورد کفّاره سوگند به غير خدا فرموده‌اند: «مَنْ حَلَفَ بالَّلاتِ وَالعُزَّى فَلْيَقُلْ:لا إِلَهَ إِلا الله» (متفق عليه). هر کس به لات و عزّي سوگند خورد، بگويد: لا إله إلاَّ الله. همچنين ايشان دربارة فال بدزدن و بديمن دانستن فرموده ‌اند: «مَنْ رَدَّتْهُ الطِّيَرَةُ عَنْ حَاجَتِهِ فَقَدْ أَشْرَكْ. قَالُوْا:فَمَا كَفَّارَةُ ذَلِكْ ؟. قَالَ أَنْ تَقُوْلَ:الَّلهُمَّ لا خَيْرَ إِلا خَيْرُكَ، وَلا طَيِرَ إِلا طَيْرُكَ، وَلا إِلَهَ غَيْرُكَ» أحمد. هر کس به خاطر فال بدزدن و بد يمن دانستن، از کاري که قصد انجامش را داشته امتناع نمايد، شرک ورزيده است. ياران پرسيدند: در اين صورت کفّاره اين کار چيست؟ ايشان فرمودند: بگوييد خدايا! تنها تو سبب خير و برکت و تنها تو مي‌تواني بلا و مصيبتي را بر ما نازل فرمايي. غير تو هيچ خداي ديگري وجود ندارد.

س45: انواع ريا و تزوير کدامند؟

الف: ريا، خود، علّت انجام کار است کما اينکه وضعيت صاحبان نفاق اکبر به همين صورت است.

ب: عمل هم به خاطر رضاي خداوند است و هم به خاطر ريا. اين نوع ريا و نوع ماقبل آن، سبب گناهکارشدن صاحب آن و باطل گشتن آن کار مي‌گردد.

ج: انجام کار به خاطر رضاي خداوند است اما به نيت ريا آلوده مي‌شود، حال اگر فرد به مقابله با اين ريا بپردازد و از آن روي گردان شود، هيچ ضرري به ايمان و عمل او نرسيده، در غير اينصورت عملش باطل مي‌شود.

 د: ريائي که بعد از انجام کار، دچار فرد مي‌شود که اين تنها وسوسه شيطان است و هيچ تأثيري نه بر خورد عمل دارد و نه بر ايمان فرد. اين را بايد به خاطر سپرد که ريا را راهها و منافذ نفوذ بسياري است و بايد با توکل بر خداوند از آن‌ها پرهيز نمود.

س46: انواع کفر کدام است؟

 الف: کفر اکبر که فرد را از اسلام خارج مي‌کند و عبارت است از: کافرشدن با تکذيب اسلام، تکبر و نخوت ولو فرد معتقد به اسلام باشد، شک داشتن در حقانيت اسلام، روي گردان شدن از دين و ارتداد و نفاق.

 ب: کفر اصغر که به آن کفران نعمت هم گفته مي‌شود و با ارتکاب گناهان حاصل مي‌گردد، هر چند که فرد را از اسلام خارج نمي‌کند، مثال اين نوع کفر به قتل رساندن يک فرد مسلمان است.

س47: حکم نذر چيست؟

پيامبر ص مردم را از نذر کردن برحذر داشته و فرموده‌اند: «إِنَّهُ لا يَأْتِي بِخَيْرٍ» (مسلم). نذر، هيچ خير و برکتي را نصيب انسان نمي‌کند. لازم به ذکر است که در اينجا منظور از نذر، نذر براي خداوند مي‌باشد؛ زيرا نذري که براي غير خداست حرام مي‌باشد و اداي آن نيز جائز نيست.

س48: حکم سحر و جادو چيست؟

 اساس سحر، بر حقيقت استوار است و همانطور که در قرآن و احاديث ذکر شده امريست تأثيرگذار. سحر از نظر اسلام حرام است و گناهي کبيره. پيامبر ص در مورد آن فرموده ‌اند: «اجْتَنِبُوا السَّبْعَ الْمُوبِقَاتِ قَالُوا:يَا رَسُولَ اللَّهِ وَمَا هُنَّ؟ قَالَ:الشِّرْكُ بِاللَّهِ،وَالسِّحْرُ..» (متفق عليه). از هفت چيزي که باعث هلاکت مي‌شوند بپرهيزيد. ياران پرسيدند يا رسول الله آن‌ها کدامها هستند؟ فرمودند: شرک نسبت به خداوند، سحر و جادو... نيز قرآن از زبان‌ هاروت و ماروت چنين فرموده است: ﴿$yJ¯RÎ) ß`øtwﷻ‬ ×poY÷GÏù Ÿxsù öàÿõ3s?﴾ (البقرة: 102). ما وسيلة آزمايش هستيم کافر نشو.

پيامبر ص در مورد تعيين مجازات سحر و جادوگر مي‌فرمايند: «حَدُّ السَّاحِرِ ضَرْبَةٌ بالسَّيْفِ» (الترمذي). مجازات ساحر اينست که گردنش با شمشير زده شود. بايد متذکر شد احاديثي چون: «تعلمّوا السحرَ ولا تعمَلوا به». سحر و جادو فرا گيرد ولي بدان عمل نکنيد. مکذوب هستند و صحّت ندارند.

س49: حکم رفتن نزد کف ‌بين و کاهن چيست؟

اين کار، حرام است. اگر کسي معتقد به کار آنان نباشد مع‌ذالک براي کسب منفعتي نزد آنان برود، تا چهل روز نمازش قبول درگاه خداوند واقع نمي‌شود: «مَنْ أَتَى عَرَّافًا فَسَأَلَهُ عَنْ شَيْءٍ لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صَلاةٌ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً» رواه مسلم. هر کس نزد کف‌بيني برود و در مورد چيزي از او سؤال کند، تا چهل شب، نمازش قبول نمي‌شود. حال اگر فردي نزد کف‌بيني رود و به کار او باور داشته باشد، او کافر شده است: «مَنْ أَتَى عَرَّافًا أَوْ كَاهِنًا فَصَدَّقَهُ بمَا يَقُول فَقَدْ كَفَرَ بِمَا أُنْزِلَ عَلَى مُحَمَّد» أبو داود. هر کس نزد کف‌بين يا کاهني رود و به او باور داشته باشد، به قرآني که بر محمد نازل شده کافر گشته است.

س50: استسقا و طلب باران کردن از طريق ستارگان، چه وقت شرک اکبر است و چه وقت شرک اصغر؟

 هر کس باور داشته باشد که ستارگان بدون خواست و اراده خداوند بر بارش باران تأثيرگذار هستند، دچار شرک اکبر شده است اما اگر فردي معتقد باشد ستارگان بر اساس درخواست و اراده خداوند در بارش باران تأثير مي‌گذارند و به عبارتي ديگر خداوند چنان مقدر فرموده است که مثلاً با ظهور فلان ستارگان، باران مي‌بارد، اين فرد دچار شرک اصغر است؛ زيرا اين فرد بدون هيچ دليل شرعي يا عقلي، ستارگان را سبب پيدايش باران پنداشته است. اما استدلال کردن به اينکه فصلهاي سال و اوقاتي که باراش باران در آن‌ها جريان دارد با حرکات ستارگان رابطه دارد، جائز است.

س51: اقسام گناهان کدام است؟

الف: کبائر و آن گناهاني است که فرد در صورت ارتکاب آن، بايد حدّ آن گناهان را متحمل شود و در آخرت دچار عذاب و عقاب خداوند مي‌گردد. ارتکاب اين گناهان ممکن است لعن و نفرين خداوند و زائل‌شدن ايمان را در پي داشته باشد.

ب: صغائر و آن گناهان غيرکبيره را در بر مي‌گيرد.

س52: عواملي که باعث مي‌شود گناهان صغيره به گناهان کبيره تبديل گردند کدامند؟

 1- اصرار و پافشاري بر ارتکاب گناهان صغيره.

 2- تکرارکردن آنها.

3- کوچک شمردن آنها.

4- افتخارنمودن به ارتکاب آنها.

5- ارتکاب آن گناهان به صورتي آشکار و در ملأ عام.

س53: حکم و شرائط توبه چيست؟

انجام سريع و في الفور توبه واجب است. در واقع ارتکاب گناه و اشتباه دور از طبع انسان نيست؛ زيرا همانطور که پيامبر اسلام ص فرموده ‌اند: «كُلُّ ابْنِ آدَمَ خَطَّاءٌ وَخَيْرُ الْخَطَّائِينَ التَّوَّابُونَ» الترمذي. همه انسانها دچار خطا و مرتکب گناه مي‌شوند اما بهترين خطاکاران، آناني هستند که توبه مي‌کنند. يا آنجا که مي‌فرمايند: «لَوْ لَمْ تُذْنِبُوا لَذَهَبَ اللَّهُ بِكُمْ وَلَجَاءَ بِقَوْمٍ يُذْنِبُونَ فَيَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ فَيَغْفِرُ لَهُمْ». مسلم. اگر شما انسانها دچار خطا نمي‌شديد خداوند نسل شما را از ميان بر مي‌داشت و قومي را جايگزين شما مي‌کرد که مرتکب گناه مي‌شدند اما سريعاً استغفار مي‌کردند و از خدا طلب بخشايش مي‌نمودند. مشکل در اصرار بر ارتکاب گناه و به تأخير انداختن توبه است. خداوند در مورد توبه به موقع مي‌فرمايد: ﴿$yJ¯RÎ) èpt/öq­G9$# ’n?tã «!$# šúïÏ%©#Ï9 tbqè=yJ÷ètƒ uäþq¡9$# 7's#»ygpg¿2 ¢OèO šcqç/qçGtƒ `ÏB 5=ƒÌs% y7Í´¯»s9'ﷺ‬é'sù Ü>qçGtƒ ª!$# öNÍköŽn=tã﴾ (النساء: 17). بي‌گمان خداوند تنها توبة کساني را مي‌پذيرد که از روي ناداني به کار زشت دست مي‌يازند، سپس هر چه زودتر برمي‌گردند خداوند توبه و برگشت آنان را مي‌پذيرد.

 اما شرط پذيرش توبه عبارتند از:

1- دست شستن از ارتکاب گناه.

2- پشيماني و ندامت از ارتکاب گناهان پيشين.

3- مصمّم‌شدن بر اينکه در آينده ديگر مرتکب آن گناه نشد. حال اگر گناه در رابطه با حقّ الناس باشد، مي‌بايست با جبران مافات، حقوق آنان را ادا کرد.

س54: آيا توبه در مورد همه گناهان امکان‌پذير است؟ نيز تا چه هنگام فرصت توبه وجود دارد؟ و اجر و پاداش فرد توبه‌کننده چيست؟

 توبه درمورد همه گناهان روا و جائز است. مهلت زمان آن قبل از هنگام مرگ يا فرارسيدن روز قيامت مي‌باشد و جزا و پاداش آن فردي که در توبه‌اش صادق باشد اينست که خدا گناهان او را به حسنات تبديل مي‌کند هر چند گناهان او بسيار زياد باشد.

س56: آيا پرسيدن در مورد حکمت خداوند از وضع اوامر و منهيات درست است يا خير؟

جائز است به اين شرط که عمل‌کردن به آن دستورات تا فهميدن حکمت آن‌ها و مجاب‌شدن نسبت به آن‌ها به حالت تعليق در نيايد، بلکه اين شناخت و فهم فقط به اين خاطر بايد باشد که ثبات و يقين فرد مؤمن را افزايش يابد. بايد دانست که تسليم محض بودن و عدم پرسش از حکمت اين دستورات، خود، بيانگر کمال و اوج اطاعت و عبوديت نسبت به خداوند و حکمتهاي والاي اوست، همانطور که صحابه بزرگوار y اينچنين بودند.

س57: منظور از آيه: ﴿!$¨B y7t/$|¹ﷺ‬& ô`ÏB 7puZ|¡ym z`ÏJsù «!$# ( !$tBuﷺ‬ y7t/$|¹ﷺ‬& `ÏB 7py¥Íh‹y™ `ÏJsù y7Å¡øÿ¯R﴾ آنچه از خير و خوبي به تو مي‌رسد از خدا است؛ و آنچه بلا و بدي به تو مي‌رسد از خود تو است چيست؟

در اين آيه منظور از حسنه، نعمت است و مقصود از سيئه، بلا و مصيبت که هر دوي آن‌ها از ازل براي هر انساني مقدّر شده است. در اين آيه، بخشش حسنات و خوبيها به خداوند نسبت داده شده است؛ زيرا تنها اوست که آن‌ها را به انسان عطا مي‌فرمايد. در مقابل خوبيها، مصائب و مشکلات هستند که خداوند آن را بر اساس حکمت خود، انسانها را به آن‌ها مبتلا مي‌کند. خداوند هيچوقت مرتکب بديي نمي‌شود و هر کاري که انجام مي‌دهد، خوبي و نعمت است. در واقع اين بلاها چون بر اساس حکمت هستند، خود، احساني است از جانب خداوند به انسان. پيامبر اسلام ص مي ‌فرمايند: «وَالْخَيْرُ كُلُّهُ فِي يَدَيْكَ وَالشَّرُّ لَيْسَ إِلَيْكَ» مسلم. خدايا همه خوبيها از طرف توست و تو از هر نوع شر و بدي مبرّا هستي. بايد دانست که افعال و کارهاي مردمان همه آفريده خدايند و در واقع انسانها هنگام انجام آنها، آن‌ها را کسب مي‌کنند.

س58: آيا درست است به کسي بگوييم او شهيد است؟

حکم دادن در مورد شهيد يک انسان مثل اينست که بگوييم او اهل بهشت است. در مذهب اهل سنت حکم دادن در مورد اهل بهشت بودن يا اهل دوزخ بودن يک نفر خاصّ جائز نيست مگر اينکه پيامبر ص، خود، دربارة يک نفر خاص چنين خبري داده باشند؛ زيرا حقائق پنهان و در خفاست و اينکه انسانها در چه حالت و حقيقتي از دنيا مي‌رود چيزيست که تنها خدا از آن آگاه است و تنها اوست که از نيات و اسرار درون هر انساني مطّلع است. تنها کاري که ما مي‌توانيم انجام دهيم آنست که براي فرد نيکوکار آرزوي اجر و پاداش نماييم و براي عاقبت گناهکار تأسف خورد.

س59: آيا جائز است فرد مسلمان معيني را تکفير نمود؟

نمي‌توان اينکار را کرد مگر اينکه علائمي دالّ بر کفر از او سر زند. در غير اينصورت بايد مؤمن بودن يا کافر بودن هر فردي را به محکمه الهي سپرد.

س60: آيا طواف مکاني غير از کعبه درست است؟

تنها مکاني که بر روي زمين، طواف آن جائز است، کعبه مشرفه است، جايي که حتي نمي‌توان هيچ مکان ديگري را به آن مانند ساخت. حال اگر کسي مکاني غير از کعبه را طواف کند و آن را مکاني والا پندارد، از دستورات خداوند سرپيچي کرده و بايد توبه کند.

س61: علائم فرا رسيدن روز قيامت کدامند؟

پيامبر ص در اين خصوص فرموده ‌اند: «إِنَّهَا لَنْ تَقُومَ حَتَّى تَرَوْنَ قَبْلَهَا عَشْرَ آيَاتٍ فَذَكَرَ الدُّخَانَ وَالدَّجَّالَ وَالدَّابَّةَ وَطُلُوعَ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا وَنُزُولَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَيَأَجُوجَ وَمَأْجُوجَ وَثَلاثَةَ خُسُوفٍ خَسْفٌ بِالْمَشْرِقِ وَخَسْفٌ بِالْمَغْرِبِ وَخَسْفٌ بِجَزِيرَةِ الْعَرَبِ وَآخِرُ ذَلِكَ نَارٌ تَخْرُجُ مِنْ الْيَمَنِ تَطْرُدُ النَّاسَ إِلَى مَحْشَرِهِمْ» (مسلم). روز قيامت فرا نمي‌رسد مگر اينکه ده نشانه و حادثه را ببينيد: دخان و دود، دجّال، دابّه، طلوع خورشيد از مغرب، ظهور عيسي بن مريم u، يأجوج و مأجوج، رخ دادن سه خسوف (ماه گرفتگي) که يکي در مشرق، ديگري در مغرب و آخري در جزيره العرب اتفاق مي‌افتد و آخرين پيش‌آمد، آتشي است که از يمن شعله‌ور شده و مردم را به سوي صحراي محشر سوق مي‌دهد. اولين اتفاقي که در ميان اين ده حادثه، پيش از بقيه رخ مي‌ دهد، طلوع خورشيد از مغرب است. اين مطلب را ابن عمر –رضي الله عنهما- در حديثي از رسول اکرم ص روايت کرده‌اند.

س62: بزرگترين فتنه‌اي که مردم دچار آن مي‌شوند کدام است؟

 رسول اکرم ص در اين رابطه فرموده ‌اند: «مَا بَيْنَ خَلْقِ آدَمَ إِلَى قِيَامِ السَّاعَةِ أَمْرٌ أَكْبَرُ مِنْ الدَّجَّالِ»، از خلقت آدم تا فرا رسيدن روز قيامت، هيچ فتنه‌اي بزرگتر از فتنه دجّال نيست. دجّال انساني است که در آخر الزمان ظهور مي‌کند. بر پيشاني او سه حرف (ک ف ر) حک شده است و هر مؤمني مي‌تواند آن حرفها را ببيند. چشم راست او کور است و چشم ديگرش از حدقه در آمده مي‌باشد. او نخست که نزد مردم مي‌آيد و آنان را به تبعيت از خود فرا مي‌خواند با امتناع آنان رو به رو مي‌شود، اما با بردن همه اموال و ثروت آنان، مردمان را پيرو و دنباله‌رو خويش مي‌گرداند. او با قدرت خود از آسمان باران فرود مي‌آورد و از زمين گياه مي‌روياند. او را آب و آتشي است که برخلاف ظاهرشان، آتش او آبي است سرد و آبش، آتشي است سوزان. دجّال نخست ادعاي اصلاحات مي‌کند، سپس خود را پيامبر مي‌خواند و آخر سر ادعاي خدايي مي‌نمايد. او چهل روز بر زمين مي‌ماند يک روز آن مانند يكسال، روز دوم مانند يكماه، روز سوم مانند يك هفته، و بقيه روزها مانند ساير روزهاي سال، و جز مکه و مدينه به اقصي نقاط زمين مي‌رود تا اينکه عيسي بن مريم u ظهور مي‌کند و او را به هلاکت مي‌رساند.

گفتگويي آرام و دوستانه

 دو مرد بنامهاي عبدالله و عبدالنبي، برحسب اتفاق با هم برخورد کرده و در مورد مسائلي چند به گفتگو پرداختند که در ذيل مي‌آيد. نقطه آغازين اين گفتگو، اين بود که عبدالله، نام عبدالنبي را خلاف تعاليم شرع مي‌دانست و آن را عبوديت نسبت به غير خدا مي‌انگاشت.

عبدالله: آيا تو غير خدا را پرستش و عبادت مي‌کني؟

عبدالنبي: نه، من غير خدا را پرستش نمي‌کنم، من مسلمان هستم و تنها خدا را عبادت و پرستش مي‌کنم.

عبدالله: اما اين اسم مثل عبدالمسيح و امثال آن است که مسيحيان بر خود مي‌گذارند. هر چند اين کار مسيحيان جاي تعجبي ندارد چون آنان عيسي u را مي‌ پرستند اما هر کس اسم تو را بشنود فکر مي‌کند تو نيز پيامبر اسلام ص را پرستش مي‌کني، حال آنکه در اعتقادات مسلمانان، محمد تنها بنده و پيامبر خداست.

عبدالنبي: محمّد ص، بهترين انسانها و سَرْوَر همه پيامبران است. ما با اين نوع نامها، به خود اسم تبرّک مي‌ جوييم، از طريق جا، و منزلت ايشان، قصد تقرب به درگاه الهي را داريم و به خاطر حرمت و شرافت اين اسمها، شفاعت ايشان را خواستاريم. از طرفي ديگر نام برادر و پدرم هم عبدالحسين و عبدالرسول است. اين نامها از قديم الايام در ميان مردم رايج بوده، تو هم اينقدر سختگير نباش، دين اسلام، ديني است سهل و آسان گير.

عبدالله: اين امر زشت و ناپسندي که تو مي ‌گويي بدتر از مسأله نامهاست. در واقع تو از غير خدا چيزي را مي‌خواهي که در توان او نيست، فرق هم نمي‌کند که اين فرد، محمدص باشد يا ديگر صالحاني چون حسين t و امثال او. اين با توحيدي که خداوند آن را به ما امر فرموده و نيز با مفهوم (لا إله إلا الله) منافات دارد. من براي اينکه اهميت اين مسأله و عواقب وخيم آن را براي تو بهتر و واضح‌تر تبيين کنم چند سؤال از تو مي‌پرسم، البته اين را بدان که هدف من از اين کار تنها رسيدن به حقيقت و شناخت باطل است. اما قبل از هر چيز دو آيه را به عنوان مقدمه بحثمان ذکر مي‌کنم. اولين آيه اينست: ﴿$yJ¯RÎ) tb%x. tAöqs% tûüÏZÏB÷sßJø9$# #sŒÎ) (#þqããߊ ’n<Î) «!$# ¾Ï&Î!qߙu‘uﷺ‬ u/ä3ósu‹Ï9 öNßgoY÷t/ bﷺ‬& (#qä9qà)tƒ $uZ÷èÏJy™ $uZ÷èsÛﷺ‬&uﷺ‬﴾ (النور:51). مؤمنان هنگامي که به سوي خدا و پيغمبرش فرا خوانده مي‌‌شود تا ميان آنان داوري کند، سخنشان تنها اين است که مي‌گويند: شنيديم و اطاعت کرديم. و آيه ديگر: ﴿bÎ*sù ÷Läêôãt“»uZs? ’Îû &äóÓx« çnﷺ‬–Šãsù ’n<Î) «!$# ÉAqߙ§9$#uﷺ‬﴾ (النساء: 59). اگر در چيزي اختلاف داشتيد آن را به خدا (قرآن) و پيغمبر (سنت او) برگردانيد.

عبدالله: دوست من تو مدّعي هستي که موحّد و يکتاپرستي. بگو معني و مفهوم (لا إله إلا الله) چيست؟

عبدالنبي: توحيد اينست که باور داشته باشي خداوند وجود دارد و اوست که آسمانها و زمين را خلق کرده، اوست که زنده مي‌کند و مي‌ميراند، و اوست که امور عالم را در دست دارد و اوست روزي دهنده آگاه و دانا.

عبدالله: اگر مفهوم توحيد، فقط اين باشد، در آن صورت، فرعون، ابوجهل و ديگر کفار و مشرکان نيز يکتاپرست هستند؛ زيرا هيچکس اين مسائلي را که تو بيان نمودي انکار نمي‌کند. حتّي فرعون هم که ادعاي خداوندي مي‌کرد، در دل به اين موارد اعتقاد داشته، قرآن هم در اين مورد مي‌فرمايد: ﴿(#ﷺ‬߉ysy_uﷺ‬ $pkÍ5 !$yg÷FoYs)ø‹oKó™$#uﷺ‬ öNåkߦàÿRﷺ‬& $VJù=àß #vqè=ãæuﷺ‬﴾ (النمل:14). ستمگران و مستکبران معجزات را انکار کردند، هر چند که در دل بدانها يقين و اطمينان داشتند. اما فرعون فقط آنزمان که در دريا و هنگام غرق‌شدن، مرگ را به چشم ديد، اين باور را بر زبان آشکار کرد. دوست من بايد دانست که حقيقت توحيدي که خداوند به خاطر اثبات و بيان آن، پيامبران را در ميان انسانها فرستاد، کتابها بر آنان نازل فرمود و قريش و ديگر کفار به قتل رسيدند اين است که تنها خداوند را عبادت کنيم. خود عبادت مفهومي است که هر آنچه را خداپسند آيد و از آن خشنود شود در بر مي‌گيرد و (إله) در (لا إله إلاّ الله) به اين معناست که هيچ کس را لياقت عبادت و اطاعت نيست جز خداوند بزرگ.

عبدالله: دوست من! سؤال ديگري مي‌پرسم. آيا مي‌داني چرا پيامبران که اولين آنان نوحu است در ميان انسانها مبعوث شدند؟

عبدالنبي: براي اينکه مشرکان را به پرستش خداى يكتا فرا خوانند و آنان را از شرک ورزيدن باز دارند.

عبدالله: خوب مي‌تواني به من بگويي چرا قوم نوح u مشرک بودند و شرک مي‌ورزيدند؟

عبدالنبي: نه نمي ‌دانم.

عبدالله: خداوند نوح u را در ميان قومش فرستاد چون آنان در مورد صالحان خود چون (وَدّ، سُواع، يغُوث، يعُوق و نَسْر) راه مبالغه در پيش گرفته بودند.

عبدالنبي: منظورت اينست که وَدّ، سواع و امثال آنها، اسم صالحان بودن هستند و نه نام جباران کافر آن قوم؟

عبدالله: بله اين اسمها، نام صالحان آن قوم بود که مردم آنان را به الهه‌هايي مبدّل ساختند. عرب هم همان راه آنان را طي کرد. ابن عباس ب در اين خصوص چنين گفته است: «صَارَتِ الأوْثَانُ الَّتِي كَانَتْ فِي قَوْمِ نُوحٍ فِي الْعَرَبِ بَعْدُ، أَمَّا وَدٌّ فكَانَتْ لِكَلْبٍ بِدَوْمَةِ الْجَنْدَلِ، وَأَمَّا سُوَاعٌ فكَانَتْ لِهُذَيْلٍ، وَأَمَّا يَغُوثُ فَكَانَتْ لِمُرَادٍ ثُمَّ لِبَنِي غُطَيْفٍ بِالْجَوْفِ عِنْدَ سَبَأٍ، وَأَمَّا يَعُوقُ فَكَانَتْ لِهَمْدَانَ، وَأَمَّا نَسْرٌ فَكَانَتْ لِحِمْيَرَ لآلِ ذِي الْكَلاعِ؛ أَسْمَاءُ رِجَالٍ صَالِحِينَ مِنْ قَوْمِ نُوحٍ، فَلَمَّا هَلَكُوا أَوْحَى الشَّيْطَانُ إِلَى قَوْمِهِمْ أَنِِ انْصِبُوا إِلَى مَجَالِسِهِمْ الَّتِي كَانُوا يَجْلِسُونَ أَنْصَابًا وَسَمُّوهَا بِأَسْمَائِهِمْ، فَفَعَلُوا فَلَمْ تُعْبَدْ، حَتَّى إِذَا هَلَكَ أُولَئِكَ وَتَنَسَّخَ الْعِلْمُ عُبِدَتْ». (البخاري).

بتهايي که در ميان قوم نوح u بود، بعدها به ميان قبائل عرب آمد و هر قبيله ‌اي، بتي را براي خود برگزيد؛ بت وَدّ کَلْب که در دَوْمَه الجَنْدَل ساکن بودند، و بت سُواع براي هُذَيل، و بنت يغوث براي بني مراد و بعدها برای بني غُظَيف که ساکن جَوْف سبأ بودند، و بت یعوق برای بني هَمْدان و بت نسر برای حمیر آل ذي الکلاَع که به ترتيب وَدّ، سواع، يغوث، يعوق و نَسر را براي خود انتخاب کردند. اين نامها، اسم صالحان قوم نوح u بود که پس از وفاتشان، مردم به تحريک شيطان، براي يادبود آنان، مجسمه‌ هايي از آنان ساخته و در مجالس و محافل خود نصب کردند. پس از مرگ نسلهای نخستين، نوادگان آنان، با از يادبردن هدف ساخت اين تمثالها به پرستش آن‌ها روي آوردند.

عبدالنبي: اين سخن بسيار عجيبي است!

عبدالله: چيز عجيب‌تر از آن اينست که خداوند، پيامبر اسلام ص را در ميان قومي فرستاد که خدا را پرستش مي‌کردند، حج به جا مي‌آوردند و انفاق مي ‌کردند. مشکل آنان در اين نکته بود که آنان بعضي از آفريده‌ هاي خداوند را چون فرشتگان و عیسی u و ديگر صالحان و نيکان را واسطه تقرب به خداوند قرار مي‌ دادند و آنان را شفيع خود نزد خدا مي ‌پنداشتند. رسول اکرم ص در ميان آنام مبعوث شد تا آنان را به دين حنيف ابراهيم u بازگرداند و به آن قوم بفهماند که تقرب و شفاعت خاص خداست و غير او را حقّ آن مقام والا نيست و تنها او آفريدگار جهانيان است، تنها اوست که آفريده ‌هايش را روزي مي‌دهد و تمامي آسمانها و زمين و هر آنچه در آن‌هاست وحتّي آن الهه‌هايي که پرستشان مي‌کنند، بنده و فرمانبردار اويند و تحت تسلط و احاطه آن ذات بي‌همتا قرار دارند.

عبدالنبي: اين حرف مهم و عجيبي است که تو مي‌گويي، آيا براي سخنت هم دليلي داري؟

عبدالله: دلائل حرفم بسيارند از جمله اين آيه: ﴿ö@è% `tB Nä3è%ã—ötƒ z`ÏiB Ïä!$yJ¡¡9$# ÇÚö‘F{$#uﷺ‬ `¨Bﷺ‬& à7Î=ôJtƒ yìôJ¡¡9$# t»|Áö/F{$#uﷺ‬ `tBuﷺ‬ ßl̍øƒä† ¢‘yÛø9$# z`ÏB ÏMÍh‹yJø9$# ßl̍øƒä†uﷺ‬ |MÍh‹yJø9$# šÆÏB Çc‘yÛø9$# `tBuﷺ‬ ãÎn/y‰ãƒ zöDF{$# 4 tbqä9qà)uŠ|¡sù ª!$# 4 ö@à)sù Ÿxsùﷺ‬& tbqà)­Gs? ÇÌÊÈ﴾ (يونس:31). بگو: چه کسي از آسمان و زمين به شما روزي مي‌دهد؟ چه کسي مالك (و خالق) گوش و چشمهاست، و يا چه کسي زنده را از مرده، و مرده را از زنده بيرون مي‌آورد، يا چه کسي امور (جهان) را تدبير مي‌کند؛ خواهند گفت: خدا، پس بگو: پس چرا تقوا پيشه نمي‌کنيد و از خدا نمي‌ترسيد؟ يا اين آيه: ﴿@è% Ç`yJÏj9 ÞÚö‘F{$# `tBuﷺ‬ !$ygŠÏù bÎ) óOçFZà2 šcqßJn=÷ès? ÇÑÍÈ tbqä9qà)u‹y™ ¬! 4 ö@è% Ÿxsùﷺ‬& šcﷺ‬㍩.x‹s? ÇÑÎÈ ö@è% `tB >§‘ ÏNºuq»yJ¡¡9$# Æìö7¡¡9$# >u‘uﷺ‬ ĸöyèø9$# ËLìÏàyèø9$# ÇÑÏÈ šcqä9qà)u‹y™ ¬! 4 ö@è% Ÿxsùﷺ‬& šcqà)­Gs? ÇÑÐÈ ö@è% .`tB ¾Ínωu‹Î/ ßNqä3w=tB Èe@à2 &äóÓx« uqèduﷺ‬ 玍Ågä† Ÿwuﷺ‬ â‘$pgä† Ïmø‹n=tã cÎ) óOçFZä. tbqçHs>÷ès? ÇÑÑÈ šcqä9qà)u‹y™ ¬! 4 ö@è% 4’¯Tﷺ‬'sù šcﷺ‬ãysó¡è@ ÇÑÒÈ﴾ (المؤمنون: 84- 89). بگو زمين و کساني که در زمين هستند از آن کيستند اگر دانا و فرزانه‌ايد؟ خواهند گفت: از آن خدايند. بگو: پس چرا نمي‌انديشيد و يادآور نمي‌گرديد؟ بگو: چه کسي صاحب آسمانهاي هفت‌گانه و صاحب عرش عظيم است؟ خواهند گفت: از آن خداست. بگو: پس چرا پرهيزگاري پيش نمي‌گيريد؟ بگو: آيا چه کسي فرماندهي بزرگ همه چيز را در دست دارد؟ او کسي است که پناه مي‌دهد و کسي را او پناه داد اگر فهميده و آگاهيد؟ خواهند گفت: از آن خداست. بگو: پس چگونه گول مي‌خوريد و جادو و جنبل مي‌شويد.

کفار قريش هم هنگام طواف، لبيک گويان مي‌گفتند: لبيك اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك، إلا شريكاً هو لك، تملكه وما ملك. (: خدايا ما گوش به فرمان توييم، تو را هيچ شريکي نيست مگر شريكى كه هم خود او، و هم هر آنچه که در اختيار و تصرّف اوست، در ملك و تصرف توست). مي‌بيني که مشرکان قريش نيز به اين اعتقاد داشتند که دنيا و هر آنچه که در آن است آفريده خدايند و در اختيار اويند و اين همان توحيد در ربوبيت است. اما اين نوع توحيد، آنان را به دايره اسلام وارد ننمود؛ زيرا فرشتگان و نيکان در اعتقاد آنان مي‌توانند منزلشان را نزد خداوند بالا برده و شفيعان نزد خدا باشند. همين اعتقاد باطل، جان و مالشان را حلال کرد. بنابراين ما بايد دعا، نذر، ذبح و قرباني، استعانت و تمام عبادات ديگر را تنها مختص به خداوند بدانيم.

عبدالنبي: پس اگر توحيد به معناي ايمان به وجود خدا نيست، به چه معناست؟

عبدالله: منظور از توحيدي که پيامبران به خاطر آن در ميان مردمان مبعوث شدند اينست که تنها خدا را پرستش و عبادت کنيم و هر نوع عملي مثل ذبح و دعا، نذر، استعانت و استغاثه را تنها در حقّ خداوند انجام دهيم. اين مفهوم درست (لا إلهَ إلاّ الله) است. قريش، اين امور را نسبت به الهه‌هاي خود انجام مي‌دادند، حال اين الهه، ممکن بود پيامبر باشد يا فرشته، انسان باشد يا جنّ، درخت باشد يا قبر. آنان آفرينش، تدبير امور عالم و رازق‌بودن را تنها خاص خدا مي‌دانستند. پيامبر اسلام ص در ميان آنان مبعوث شد تا آنان را به کمال توحيد به مفهوم درست آن و اجراي آن فرا خواند.

عبدالنبي: منظورت اينست که يک قريشى مشرک در فهم معناي (لا إله إلاّ الله) از مسلمانان زمان ما داناتر بوده است؟

عبدالله: بله، و اين واقعيتي است دردناک. کفار نادان مي‌دانستند که منظور رسول اکرمص از (لا إله إلاّ الله) اينست که بايد عبوديت و اطاعت را تنها خاص خدا قرار داد، و عبادت غير از او را انکار کنيم. آنان در جواب پيامبر ص که فرمود بگوييد: لا إله إلاّ الله، به تعبير قرآن چنين گفتند: ﴿Ÿ@yèy_ﷺ‬& spolÎ;Fy$# $Yg»s9Î) #´‰Ïnºuﷺ‬ ( ¨bÎ) #x‹»yd íäóÓy´s9 Ò>$yfãã ÇÎÈ﴾ (صّ: 5). آنان با وجوديکه ايمان داشتند که امور عالم، همه در تصرف خداست، مع ذالک اين کلمه را بر نتافتند و آن را انکار کردند. حال جاي بسي تعجب است که کفار نادان معناي اين عبارت را خوب مي‌دانستند اما کساني که خود را مسلمان مي‌دانند، در حدّ آن کفار، به معناي اين کلمه واقف نيستند، و حتي هستند کساني که مي‌پندارند اسلام تنها بر زبان راندن اين عبارت است، حال آنکه قلباً اعتقادي به معنا و مفهوم آن ندارند. متأسفانه آنانيکه هم در دين مطالعاتي دارند از اين مسأله مستثني نيستند و گمان مي‌برند اين کلمه بدان معناست که تنها خدا خالق و رازق جهان است و تنها اوست که به تدبير امور جهان مي‌پردازد. بايد اعتراف کرد در مسلماناني که کفار قريش نسبت به فهم درست کلمه توحيد از آنان داناترند هيچ خير و منفعتي نيست.

عبدالنبي: اما من براي خدا شريکي قائل نيستم، ايمان دارم که هيچ خالق و رازقي غير از خداوند بزرگ وجود ندارد و هر نوع نفع و سود يا ضرر و مصيبتي تنها از جانب اوست. من باور دارم که او را هيچ مثل و مانندي نيست و محمد ص پيامبر است و جز به اذن و خواست خدا نمي‌تواند در مورد خود تصميمي بگيرد چه برسد به ديگر بزرگاني چون علي، حسين، عبدالقادر و امثالهم. آنچه که لازم است گفت اينست که من و امثال من گناهگاريم و آنان صالحان و نيکاني هستند که نزد پروردگار، صاحب جاه و منزلتند. ما در واقع از آنان مي‌خواهيم تا به خاطر آن جاه و مقامشان نزد خدا، شفاعت ما را به درگاه او بکنند.

عبدالله: جواب من همان است که گفتم. کفار و مشرکان هم چنين باوري داشتند؛ آنان نيز اعتقاد داشتند که خالق و رازق جهان تنها خداست و تنها اوست که امور عالم را تدبير مي‌کند و الهه‌‌هايشان را تنها به خاطر دست يافتن به تقرب و شفاعتشان عبادت مي‌کردند. آياتي را که در اين رابطه هستند نيز قبلاً بيان کردم.

عبدالنبي: اما آياتي که در اين خصوص نازل شده‌اند در مورد بتهاست نه در مورد پيامبران و صالحان، پس چطور آنان را به بتان مانند مي‌کنيد؟

عبدالله: همانطور که گفتيم بعضي از اين بتان در اصل نام صالحان و نيکان اقوام بوده‌اند کما اينکه در ميان قوم نوح u اينچنين بود. کفار و مشرکان تنها شفاعت اين بتان را مي‌طلبيدند زيرا آنان را صاحب ارج و قرب نزد خدا مي‌دانستند. دليل ما اين آيه قرآن است: ﴿šúïÏ%©!$#uﷺ‬ (#ﷺ‬ä‹sƒªB$# ÆÏB ÿ¾ÏmÏRﷺ‬ߊ uä!$uŠÏ9÷ﷺ‬ﷺ‬& $tB öNèd߉ç6÷ètR žwÎ) !$tRqç/Ìhs)ã‹Ï9 ’n<Î) «!$# #’s"ø9ã—﴾ (الزمر: 3). کساني که جز خدا سرپرستان و ياوران ديگري را بر مي‌گيرند. (مي‌گويند) ما آنان را پرستش نمي‌کنيم مگر بدان خاطر که ما را به خداوند نزديگ گرداند.

اما در جواب اين سؤال که چگونه مي‌توان پيامبران و اوليا را مانند بتها دانست، بايد گفت پيامبر اکرم ص در ميان قومي مبعوث شد که گروهي از آنان اولياء و صالحان را شفيع خود مي‌خواندند و قرآن در مورد اينچنين افراد مي‌گويد: ﴿y7Í´¯»s9'ﷺ‬é& tûïÏ%©!$# šcqããô‰tƒ šcqäótGö6tƒ 4’n<Î) ÞOÎgÎn/u‘ s's#‹Å™uqø9$# öNåkš‰ﷺ‬& Ü>tø%ﷺ‬& tbqã_ötƒuﷺ‬ ¼çmtGyJômu‘ šcqèù$sƒs†uﷺ‬ ÿ¼çmt/#x‹tã 4 ¨bÎ) z>#x‹tã y7În/u‘ tb%x. #Y‘ﷺ‬ä‹øtxC ÇÎÐÈ﴾ (الاسراء:57).  آن کساني را که به فرياد مي‌خوانند آنان که از همه مقربترند براي تقرب به پروردگارشان وسيله مي‌جويند و به رحمت خدا اميدوار و از عذاب او هراسناکند چرا که عذاب پروردگارت بايد از آن خويشتن را دور و بر حذر داشت. گروهي ديگر عيسي ابن مريم را شفيع خود قرار مي‌دادند: ﴿øŒÎ)uﷺ‬ tA$s% ª!$# Ó|¤ŠÏè»tƒ tûøó$# zNtƒótB |MRﷺ‬&uä |Mù=è% Ĩ$¨Z=Ï9 ’ÎTﷺ‬ä‹ÏƒªB$# u’ÍhGé&uﷺ‬ Èû÷üyg»s9Î) `ÏB Èbﷺ‬ߊ «!$#﴾ (المائدة:116). آن گاه را که که خداوند مي‌گويد: اي عيسي پسر مريم! آيا تو به مردم گفته‌اي که جز الله، من و مادرم را هم دو خداي ديگر بدانيد؟ دسته‌اي هم فرشتگان واسطه تقرب خود به درگاه خداوند تصور مي‌کردند ﴿tPöqtƒuﷺ‬ öNèdçŽà³øts† $YèŠÏHsd §NèO ãAqà)tƒ Ïps3Í´¯»n=yJù=Ï9 ÏäIwàs¯»ydﷺ‬& ö/ä.$­ƒÎ) (#qçR$Ÿ2 tbﷺ‬߉ç7÷ètƒ ÇÍÉÈ﴾ (سـبأ:40). روزي را که خداوند جملگي آنان را گرد مي‌آورد و سپس به فرشتگان مي‌گويد: آيا اينان شما را پرستش مي‌کرده‌اند. با دقت و تأمل در آيات قرآن در مي‌يابيم که قرآن هم کساني را که قائل به مقام عبوديت بتان بودند تکفير مي‌کند و هم آناني را که همين طرز تفکر را نسبت به پيامبر، اولياء و فرشتگان دارند. رسول اکرم ص با همه آنان جنگيد و هيچ تفاوتي بين آنان قائل نبود.

عبدالنبي: اما کفار از بتان خود سود و منفعت مي ‌خواستند حال آنکه ما ايمان داريم که همه خير و برکتها و ضرر و زيانها از جانب خداوند دانا و حکيمي است که تدبير همه عالم در دستان اوست و صالحان و نيکان را در اينکار تواني نيست. ما تنها اميد آن داريم آنان شفيع ما نزد خداوند باشند همين و بس.

عبدالله: اين سخن تو دقيقاً مثل سخن کفار است. قرآن هم از زبان آنان چنين مي‌فرمايد: ﴿šcﷺ‬߉ç7÷ètƒuﷺ‬ `ÏB Âcﷺ‬ߊ «!$# $tB Ÿw öNèd•ŽÛØo„ Ÿwuﷺ‬ óOßgãèxÿZtƒ šcqä9qà)tƒuﷺ‬ ÏäIwàs¯»yd $tRàs¯»yèxÿä© y‰YÏã «!$#﴾ (يونس: 18). اينان غير از خدا چيزهايي را مي‌پرستند که نه بديشان زيان مي‌رساند و نه سودي عائدشان مي‌سازند، و مي‌گويند: اينها ميانجيهاي ما در نزد خدايند.

عبدالنبي: اما من تنها خداوند را مي‌پرستم و پناه بردن به صالحان و نيکان و استعانت از آنان را عبادت و پرستش آنان نمي‌دانم.

عبدالله: من از تو يک سؤال مي‌کنم: آيا ايمان داري که خداوند بر ما واجب فرموده که عبادت را خالصانه و فقط براي او انجام دهيم، همانطور که خود او در قرآن چنين فرموده‌اند: ﴿!$tBuﷺ‬ (#ÿﷺ‬âÉDé& žwÎ) (#ﷺ‬߉ç6÷èu‹Ï9 ©!$# tûüÅÁÎ=øƒèC ã&s! tûïÏe$!$# uä!$xÿuZãm﴾ (البينة: 5). در حاليکه جز اين بديشان دستور داده نشده است که مخلصانه و حقگرايانه خداي را بپرستند و تنها شريعت او را آئين بدانند.

عبدالنبي: بله، او اين امر را بر ما واجب کرده است.

عبدالله: خوب من از تو مي‌خواهم اين اخلاص در عبادت را که خداوند بر تو واجب کرده براي من توضيح دهي.

عبدالنبي: نمي‌فهمم منظورت از اين سؤال چيست؟

عبدالله: پس به من گوش بده تا آن را برايت توضيح دهم. خداوند در قرآن فرموده است: ﴿(#qãã÷Š$# öNä3­/u‘ %Y敎|Øn@ ºpuŠøÿäzuﷺ‬ 4 ¼çm¯RÎ) Ÿw =Ïtä† šúïωtF÷èßJø9$# ÇÎÎÈ﴾ (لأعراف:55). پروردگار خود را فروتنانه و پنهاني بکمک بخواهيد او تجاوزکاران را دوست نمي‌دارد. حال از تو مي‌پرسم آيا دعا کردن عبادتي است خاصّ خدا يا خير؟

عبدالنبي: بله، زيرا همانطور که در حديث پيامبر آمده: «الدُّعَاءُ هُوَ الْعِبَادَةُ» (أحمد وأبوداود). دعا عين عبادت است. دعا جايگاه مهمي در عبادت دارد.

عبدالله: تو که معتقدي دعا عبادتي است خاص خدا و براي اجابت دعايت شب و روز و در حالت ترس و اميد او را مي‌خواني و آنوقت در دعايت فرشته يا پيامبر و يا فرد صالحي را که در قبرش آرميده است واسطه قرار مي‌دهی، به من بگو آيا دچار شرک در عبادت نشده‌اي؟

عبدالنبي: بله، دچار شرکت شده‌ام سخنت کاملاً درست است.

عبدالله: حال برايت مثال ديگري مي‌زنم. خداوند مي‌فرمايد: ﴿Èe@|Ásù y7În/tÏ9 öptùﷻ‬$#uﷺ‬ ÇËÈ﴾ (الكوثر:2). حال که چنان است تنها براي پروردگار خود نماز بخوان و قرباني کن.

آيا تو، ذبح و قرباني را عبادت مي‌داني يا خير؟

عبدالنبي: بله، عبادت است.

عبدالله: بنابراين اگر براي آفريده‌اي از آفريده‌هاي خدا اين کار را انجام دهي آيا در اين عبادت نسبت به خداوند شرک ورزيده‌اي يا خير؟

عبدالنبي: بله، اين کار بدون شک شرک است.

عبدالله: من دعا و ذبح را براي تو مثال زدم چرا که دعا بارزترين عبادت قولي و ذبح بارزترين عبادت عملي است. اما عبادات منحصر به اين دو چيز نيست و مسائل ديگري چون نذر، سوگند، استعاذه و استجابت و مانند اینها را در بر مي‌گيرد. حال از تو مي‌پرسم آيا مشرکان قريش، فرشتگان، صالحان و لات و عزّي را عبادت و پرستش مي‌کردند؟

عبدالنبي: بله، آنان را عبادت مي‌کردند.

عبدالله: اما عبادات آنان تنها در دعا، ذبح، استعاذه، استعانت و استجابت دعا بود و ايمان داشتند که آنان، همه، بندگان خدايند و تحت قدرت و فرمان او. آنان باور داشتند تنها خداست که امور عالم را در دست دارد. و بتان و الهه‌ها را تنها براي اين مي‌خواندند که شفيعشان نزد خدا باشند.

عبدالنبي: عبدالله! آيا تو شفاعت پيامبر را انکار مي‌کني؟

عبدالله: نه، من آن را انکار نمي‌کنم بلکه بالعکس پيامبر اکرم ص که پدر و مادرم قربانش شوند، شفيع امت خود نزد ربّ العالمين است و آرزويم اينست که شفاعت ايشان شامل حال من هم شود. اما بايد دانست همه شفاعتها از آنِ خداست کما اينکه قرآن مي‌فرمايد: ﴿@è% °! èpyè»xÿ¤±9$# $YèŠÏHsd﴾ (الزمر:44). بگو: هرگونه ميانجيگري از آن خداست.

هيچ کس را نمي‌توان شفاعت کرد مگر اينکه خداوند اذن آن را داده باشد: ﴿`tB #sŒ “Ï%©!$# ßìxÿô±o„ ÿ¼çny‰YÏ㠞wÎ) ¾ÏmÏRøŒÎ*Î/﴾ (البقرة: 255). کيست آن کس که جز به اذن او در پيشگاهش شفاعت کند؟

شفاعت نيز تنها کساني را در بر مي‌گيرد که خدا از آنان خشنود باشد: ﴿ãNn=÷ètƒ $tB tû÷üt/ öNÍk‰É‰÷ƒﷺ‬& $tBuﷺ‬ öNßgxÿù=yz Ÿwuﷺ‬ šcqãèxÿô±o„ žwÎ) Ç`yJÏ9 4Ó|Ós?ö‘$# Nèduﷺ‬ ô`ÏiB ¾ÏmÏGuŠô±yz tbqà)Ïÿô±ãB ÇËÑÈ﴾ (الانبياء: 28). و آنان هرگز براي کسي شفاعت نمي‌کنند مگر براي آن کسيکه خدا از او خشنود است. و خداوند از هيچ کس خشنود نمي‌شود جز از طريق اعتقاد راسخ به توحيد و اسلام: ﴿`tBuﷺ‬ Æ÷tGö;tƒ uŽöxî ÄN»n=ó™M}$# $YYƒÏŠ `n=sù Ÿ@t6ø)ムçm÷YÏB uqèduﷺ‬ ’Îû ÍotÅzFy$# z`ÏB z`ƒÌÅ¡»y‚ø9$# ÇÑÎÈ﴾ (آل عمران: 85). و کسيکه غير از اسلام، آئيني برگزيند، از او پذيرفته نمي‌شود، و او در آخرت از زمرة زيانکاران خواهد بود.

بنابراين و با عنايت به اين آيات، بايد شفاعت را فقط از او بخواهيم و چنين بگوييم: پروردگارا! مرا از شفاعت پيامبرت محروم نگردان و او را شفيع من ساز.

عبدالنبي: ما قبلاً در اين مسأله توافق کرديم که نبايد از غير خدا چيزي خواست که تملّک و توان آن را ندارد اما حق شفاعت به پيامبرش عطا فرموده، بنابراين او مالک و صاحب اين حقّ است و توان شفاعت نمودن را دارد پس مي‌توان از او شفاعت خواست و اين ديگر شرک محسوب نمي‌شود.

عبدالله: اگر خداوند صراحتاً ما را از اين کار منع نمي‌کرد حرف تو درست بود. خداوند در قرآن مي‌فرمايد: ﴿¨bﷺ‬&uﷺ‬ y‰Éf»|¡yJø9$# ¬! Ÿxsù (#qããô‰s? yìtB «!$# #Y‰tnﷺ‬& ÇÊÑÈ﴾ (الجـن:18). پس هيچ کس را با خدا نخوانيد. طلب شفاعت، دعاست و آنکه حقّ شفاعت را به پيامبرص عطا فرموده ما را از دعا و طلب شفاعت از غير او برحذر داشته است. همچنين مي‌دانيم شفاعت امتيازيست که خداوند آن را به فرشتگان، اوليا و حتي (أفراط)، آن کودکاني که قبل از بلوغشان وفات کرده ‌اند، عطا فرموده است، به اين ترتيب مي‌توان از آنان طلب شفاعت و تقرب به درگاه خداوند نمود که در آن صورت باز به همان عبادت صالحان و نيکاني برمي‌گرديم که مشرکان قريش بر آن بودند. حال اگر اين مسأله عبادت صالحان و فرشتگان را قبول داشته باشيم، آيات قرآن را که ما را از اين کار منع مي‌کند ناديده گرفته‌ايم و اگر از اين کار صرف‌نظر کنيم کلام تو باطل مي‌شود، که چون خداوند به پيامبر حق شفاعت عطا فرموده پس مي‌توان از او طلب شفاعت نمود.

عبدالنبي: اما من به خدا شرک نبسته‌ام و استعانت از صالحان و اوليا را شرک نمي‌دانم.

عبدالله: آيا باور داري که خدا شرک را حرام نموده و آن را بزرگتر و زشت‌تر از عمل زنا بيانکرده و اعلان کرده است که آن را نمي‌بخشد؟

عبدالنبي: بله، خداوند آن را به طور واضح و آشکار بيان کرده است.

عبدالله: خوب تو الآن خود را از شرک به خدا مبرا ساختي اما تو را به خدا مي‌تواني آن شرکي را که تو دچار آن نشده‌اي و خود را از آن منزه مي‌داني براي من توضيح دهي؟

عبدالنبي: شرک اينست که بتها را پرستش کنيم، از آنان چيزي بخواهيم و از آن‌ها بيم و هراس داشته باشيم.

عبدالله: خوب به من بگو معناي پرستش بتها چيست؟ آيا فکر مي‌کني کفار قريش به اين معتقد بودند که آن چوبها و سنگها، مي ‌آفرينند، روزي مي‌ دهند و امور جهان را در اختيار دارند؟ همانطور که گفتم آنان چنين اعتقادي نداشتند.

عبدالنبي: من هم چنين باور و اعتقادر ندارم. من مي ‌گويم آنانکه چوب و سنگ و بناهايي که بر قبور ساخته ‌اند و امثالهم را ملجأ و پناهگاه خود مي‌دانند، براي آن‌ها ذبح و قرباني مي‌کنند و آن‌ها را واسطه‌اي براي تقرب به خدا و در امان ماندن از خشم او مي‌پندارند، به خدا شرک بسته ‌اند و اين همان عبادت و پرستش بتهاست که منظور من مي‌باشد.

عبدالله: اما اين همان کاريست که شما در حقّ مزارها و ضريحهاي قبور انجام مي‌دهيد. به من بگو بدانم آيا منظور تو از اينکه عبادت بتها شرکت مي‌باشد اينست که توکل بر صالحان و استعانت و طلب اجابت دعا از آنان شرک محسوب نمي‌شود؟

عبدالنبي: بله، منظور من همين است.

عبدالله: پس آياتي که خداوند در آن‌ها توکل بر پيامبران و صالحان و اظهار ارادات و خشوع به فرشتگان و امثالهم را حرام دانسته و آناني را که مرتکب آن مي‌شوند تکفير نموده است، چه مي‌‌شود؟

عبدالنبي: آنان که فرشتگان و پيامبران را به دعا مي ‌خواندند تنها به اين دليل کافر شدند که فرشتگان را دختران خدا و عيسی و عُزَيز را پسران او مي‌خواندند، اما ما که نمي‌گوييم مثلاً عبدالقادر (رحمه الله) پسر خداست يا زينب (رحمها الله) دختر اوست.

عبدالله: نسبت دادن فرزند به خدا، خود، کفري جداگانه است. قرآن در ردّ اين ادعا مي‌فرمايد: ﴿ö@è% uqèd ª!$# î‰ymﷺ‬& ÇÊÈ ª!$# ߉yJ¢Á9$# ÇËÈ öNs9 ô$Î#tƒ öNs9uﷺ‬ ô‰s9qムÇÌÈ öNs9uﷺ‬ `ä3tƒ ¼ã&©! #·qàÿà2 7‰ymﷺ‬& ÇÍÈ﴾. بگو: خدا، يگانة يکتا است. خدا سرورِ والاي برآورندة اميدها و برطرف کنندة نيازمنديها است. نزاده و زاده نشده است. و کسي همتا و همگون او نمي‌باشد.

هر کس نيز اين مسأله را به خدا نسبت دهد، کافر شده است. همچنين خدا در جاي ديگر چنين مي‌فرمايد: ﴿$tB x‹sƒªB$# ª!$# `ÏB 7$s!uﷺ‬ $tBuﷺ‬ šc%Ÿ2 ¼çmyètB ô`ÏB >m»s9Î) 4 #]ŒÎ) |=yds%©! ‘@ä. ¥m»s9Î) $yJÎ/ t,n=y{ Ÿxyès9uﷺ‬ öNßgàÒ÷èt/ 4’n?tã <Ù÷èt/﴾ (المؤمنون: 91). خدا هرگز فرزندى براى خود انتخاب نكرده; و معبود ديگرى با او نيست; كه اگر چنين مى‏شد، هر يك از خدايان مخلوقات خود را تدبير و اداره مى‏كردند و بعضى بر بعضى ديگر برترى مى‏جستند.

بنابراين مي‌بينيم که خدا بين اين نوع کفر و بين اعتقاد به الهه‌هاي متعدد تفاوت قائل است. از طرفي ديگر کفاري که لات که مردي صالح بود را عبادت مي‌کردند، او را فرزند خدا نمي‌دانستند. همچنين كساني كه جن را عبادت مي‌کردند، او را فرزند خدا نمي‌دانستند، مذاهب اربعه هم در مورد حکم مرتّد در اين انفاق نظر دارند که اگر فردي معتقد باشد خدا را فرزندي است مرتدّ شده و اگر کسي به خدا شرک ببندد او نيز مرتّد شده. پس مي‌بينيم آن‌ها هم بين اين دو تفکر تفاوت قائلند.

عبدالنبي: اما خداوند در مورد اولياء و صالحان مي‌فرمايد: ﴿Iwﷺ‬& žcÎ) uä!$uŠÏ9÷ﷺ‬ﷺ‬& «!$# Ÿw ê’öqyz óOÎgøŠn=tæ Ÿwuﷺ‬ öNèd šcqçRt“øts† ÇÏËÈ﴾ (يونس: 62). آگاه باشيد (دوستان و) اولياى خدا، نه ترسى دارند و نه غمگين مى‏شوند.

عبدالله: ما هم به مقام و منزلت آنان نزد خدا ايمان داريم. اما اين دليل نمي‌شود که ما آنان را عبادت کنيم. ما تنها اين را مي‌گوييم که نبايد با استعانت و استغاثه از آنان براي خداوند بي‌همتا، شريکي قرار داد. ما هم اعتقاد داريم که مي‌بايست به آنان احترام گذاشت و دنباله‌رو راه و روش آنان بود. تنها اهل بدعت جايگاه و منزلت آنان را انکار مي‌کنند. دين خدا ديني است ميانه‌رو، دين هدايت و حق در ميان دو راه ضلالت و بطلان افراط و تفريط.

عبدالنبي: اين را بايد در نظر داشت که قرآن در مورد افرادي نازل شد که اساساً کلمه توحيد را قبول نداشتند، نبوّت رسول اکرم ص و وقوع قيامت را انکار مي‌کردند و قرآن را سحر مي‌خواندند. اما ما برخلاف آنان، کلمة توحيد را قبول داريم و به نبوت پيامبر اسلام ص، وقوع قيامت و روز محاسبه و حقّانيت قرآن ايمان داريم، نماز مي‌خوانيم، روزه مي‌گيريم و زکات مي‌دهيم، آنوقت چگونه ما را مانند آنان مي‌دانيد؟

عبدالله: همه علما و بزرگان دين بر اين اصل اتفاق نظر دارند که هر کس در يک مسأله، رسالت و پيام رسول اکرم ص را قبول کند امّا در مسأله ديگر، پيام و دستور او را نپذيرد، مرتّد و کافر شده است. همچنين اگر به بعضي از قرآن مؤمن باشد و به بعض ديگر كافر باشد، و مانند كسي كه به توحيد اقرار داشته باشد، و منكر نماز باشد، يا به توحيد و نماز اقرار داشته باشد، و به وجوب اداي زكات منكر باشد، يا به تمامي اينها اقرار داشته باشد ولي منكر روزه باشد، يا به تمامي اينها اقرار داشته باشد ولي منكر حج خانه خدا باشد، خداوند در مورد مردماني که در زمان حيات پيامبر اکرم ص از اداي فريضه حجّ امتناع مي‌کردند چنين فرمود: ﴿¬!uﷺ‬ ’n?tã Ĩ$¨Z9$# kÏm ÏMøt7ø9$# Ç`tB tí$sÜtGó™$# Ïmø‹s9Î) Wx‹Î6y™ 4 `tBuﷺ‬ txÿx. ¨bÎ*sù ©!$# ;ÓÍ_xî Ç`tã tûüÏJn=»yèø9$# ÇÒÐÈ﴾ (آل عمران: 97). و هركس روز محاسبه را انكار كند به اتفاق علما كافر است، و قرآن صراحتاً بيان نموده است هر کس به بخشي از قرآن ايمان داشته باشد و بخشي ديگر از آن را انکار کند کفر ورزيده است. بنابراين احکام و اصول قرآن و اسلام بايد به طور تمام و کمال و بدون مستثني حفظ و رعايت شود، آيا تو به اين اصل معتقدي يا خير؟

عبدالنبي: بله، به اين اصل اعتقاد دارم؛ زيرا اين امر، در قرآن کاملاً واضح و آشکار است.

عبدالله: حال که تو به اين اصل خلل‌ناپذير ايمان داري، بايد اين را هم خوب بداني که توحيد، بزرگترين فرضيه‌اي است که پيامبر اکرم ص آن را بر پيروانش واجب کرده‌اند. توحيد مسأله ايست بسيار مهم و بزرگتر از نماز، زکات، روزه و حجّ، پس چطور ممکن است کسي با انکار يکي از اين امور، از اسلام خارج شده و کافر گردد، اگر هم به تمامي آنچه رسول الله ص آورده است عمل كند، اما به خاطر انکار توحيد که تمامي انبياء براي اثبات آن مبعوث شدند کافر نشود. جهل شما به اين امر خطير، بسيار تعجّب برانگيز است. از طرفي ديگر ياران پيامبر ص در يمامه با بني حنيفه به نبرد پرداختند که به رسالت پيامبر اسلام ص ايمان داشته و کلمه توحيد را بر زبان آورده بودند، نماز مي‌خواندند و اذان مي‌گفتند.

عبدالنبي: اما آنان به ادعاي نبوّت مسيلمه کذّاب ايمان داشتند و ما باور داريم که بعد از محمد ص، هيچ پيامبري ظهور نمي‌کند.

عبدالله: ولي شما چنان در شأن علي t و عبدالقادر (رحمه الله) و ديگر انبياء و فرشتگان و صالحان و اوليا مبالغه مي‌کنيد که آنان را در حدّ خداوند بالا برده‌ايد. اگر حکم اينست که هر کس، انساني را تا حدّ پيامبر ص بالا ببرد کافر است و جان و مالش مباح و شهادتين و نماز خواندن هم نفعي به حال او ندارد پس اين حکم نسبت به کسي که فردي را تا حدّ خدا بالا برد به طريق أولي جاريست. از سوي ديگر، کساني را که علي t سوزانيد نيز مسلمان بودند و از ياران و همرزمان آن حضرت، و از صحابه علم گرفته بودند، اما چون در شأن ايشان دچار همان پندارهاي غلط و مبالغه‌آميزي شده بودند که شما در شأن علي t، عبدالقادر (رحمه الله) و مانند آن‌ها دچار آن شده‌ايد. پس اگر اين کفر نيست صحابه چطور همزمان خود را تکفير کرده و سوزانيدند؟ آيا گمان مي‌بريد که صحابه به تکفير مسلمانان مي‌پرداختند يا اينکه اعتقاد مبالغه‌آميز در شأن اوليائي چون عبدالقادر (رحمه الله) ايرادي ندارد اما داشتن همين طرز تفکر در شأن علي t کفر است. شايد اين ايراد مطرح شود که گذشتگان فقط به اين دليل کافر شدند که علاوه بر شرک، منکِر نبوت پيامبر ص، حقّانيت قرآن و قيامت نيز بودند. در جواب اين ايراد بايد گفت پس منظور از مباحث باب حکم مرتد که علماي هر مذهب به طور مبسوط به آن پرداخته‌اند چيست؟ آنان در اين باب، مسائل متعدّدي را مطرح کرده‌اند که هر کدام سبب تکفير و حلال شدن جان و مال فرد مرتدّ مي‌گردد. آنان حتّي پا را فراتر گذاشته و مسائل کوچکي چون بر زبان آوردن کلمه‌اي که موجب خشم خداوند شود هر چند قلباً و از روي باور نباشد و يا از روي مزاح و شوخي باشد؛ زيرا خداوند در مورد چنين افرادي چنين فرموده است: ﴿ö@è% «!$$Î/ﷺ‬& ¾ÏmÏG»tƒ#uäuﷺ‬ ¾Ï&Î!qߙu‘uﷺ‬ óOçFYä. šcﷺ‬âä̓öktJó¡n@ ÇÏÎÈ Ÿw (#ﷺ‬â‘É‹tG÷ès? ô‰s% Länöxÿx. y‰÷èt/ óOä3ÏY»yJƒÎ)﴾ بگو: آيا به خدا و آيات او و پيغمبرش مي‌توان بازي و شوخي کرد؟ عذرخواهي نکنيد. شما پس از ايمان آوردن، کافر شده‌ايد.

لازم به ذکر است اين آيه در شأن صحابه‌اي نازل شد که سخني را به مزاح بر زبان آورده بود و آن سخن باعث خشم خداوند و رسولش شد و اين آيه را نازل فرمود تا اعلان نمايد که آن چند نفر به خاطر گفتن آن سخن کافر شده‌اند. از ديگر سوي خدا قوم بني‌اسرائيل را با وجود ايمانشان به خاطر اينکه از موسي u درخواست کردند تا الهه‌اي ملموس را برايشان تعيين کند: ﴿@yèô_$# !$uZ©9 $Yg»s9Î)﴾ (لأعراف: 138). آنان را مورد سرزنش قرار داد. رسول اکرم ص نيز در جواب صحابه‌اي که از ايشان درخواست کرده بودند تا برايشان ذات أنواطي را معين نمايد فرمودند اين درخواست همان درخواست بني‌اسرائيل از موسي u است که گفتند: ﴿@yèô_$# !$uZ©9 $Yg»s9Î) $yJx. óOßgs9 ×pygÏ9#uä﴾ (لأعراف: 138). و آن حضرت ص، آن صحابه را از اين نوع درخواستها برحذر داشتند.

عبد النبي: اما بني‌اسرائيل و آن دسته از صحابه که آن درخواست ناصواب را از رسول الله ص کردند به خاطر در خواستشان تکفير نشدند.

عبدالله: بله آنان تکفير نشدند چون به درخواست باطل خود عمل ننمودند و در صورتيکه از پيامبران خود اطاعت نکرده و به دنبال فکر نادرست خود مي‌رفتند کافر مي‌شدند. و همچنين آنانيكه رسول الله ص آن‌ها را نهي كرد، اگر به اطاعت او عمل نكرده بودند و بعد از نهي آن عمل را انجام داده بودند كافر مي‌شدند.

عبدالنبي: من اينجا گيج شده‌ام. از يک طرف وقتي به قصه أسامه بن زيد ب قتل آن شخصي که قبل از کشته شدن (لا إله إلاَّ الله) را گفته بود نگاه مي‌کنيم و کلام پيامبر ص به اسامه را که فرمود: يا أسامه أقتلته بعد ما قال لا إله إلاَّ الله؟ اسامه! آيا بعد از اينکه گفت (لا إله إلاَّ الله) او را کشتي؟ و از طرف ديگر حديث رسول اکرم ص را به خاطر مي‌آورم که فرموده ‌اند: «أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَقُولُوا لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ».. خداوند به من امر کرده تا با مردم مبارزه كنم تا اينكه كلمه (لا إله إلاَّ الله) بگويند. آنگاه نمي‌دانم چطور مي‌توان اين دو قضيه را با سخنان تو تطبيق داد.

عبدالله: اما همانطور که مي‌دانيم رسول الله ص با يهوديان جنگيد، ياران آن حضرت با بني حنيفه کارزار کردند و علي t گروهي از ياران خود را در آتش، زنده سوزانيد، حال آنکه هم يهوديان هم بني حنيفه و هم آن همرزمان علي t که در آتش سوزانيده شدند، کلمه توحيد را مي‌گفتند و خود را موّحد و يکتاپرست مي‌دانستند. نيز مي‌دانيم هر کس يکي از اصول دين و يا ارکان اسلام را چون قيامت و نماز، انکار نمايد او کافر شده ولو کلمه توحيد را بر زبان آورد. قضيه توحيد نيز به همين منوال است و هر کس آن را رعايت نکند و تسليم آن نشود از اسلام خارج و کافر شده است. در مورد داستان اسامه، اين توضيح را بايد داد او مردي را کشت که ادعاي مسلمان بودن مي‌کرد اما اسامه گمان برده که آن مرد فقط به خاطر ترس و حفظ جانش آن را گفته است و نه از روي باور و اعتقاد. بنابراين آيه نازل شد که: ﴿$pkš‰ﷺ‬'¯»tƒ šúïÏ%©!$# (#þqãZtB#uä #sŒÎ) óOçFö/uŽŸÑ ’Îû È@‹Î6y™ «!$# (#qãZ¨Šu;tFsù﴾ (النساء:94).

اي کساني که ايمان آورده‌ايد! هنگامي که در راه خدا به مسافرت رفتيد تحقيق کنيد). مفهوم آيه اينست که هر کس کلمه توحيد را بر زبان آورد جان و مالش در امان است مگر اينکه خلاف آن ثابت شود که در آن صورت گفتن کلمه توحيد هم نفعي به حال او ندارد و اين مفهوم ﴿#qãZ¨Šu;tFsù﴾ است. اگر مسلمان بودن را بر زبان آوردن کلمه توحيد کفايت مي‌نمود ديگر نيازي به تحقيق و تبيين آن نبود در حاليکه قرآن علاوه بر ظاهر، باطن را نيز معيار مسلمان بودن قرار داده است. مفهوم حديث رسول اکرم ص نيز که فرموده‌‌اند: خداوند به ايشان امر کرده‌اند تا زمانيکه مردم (لا إله إلاَّ الله) را بر زبان نيآورند بايد با آنان بجنگند» نيز همين است؛ زيرا همان پيامبري که به اسامه چنان گفتند، در مورد خوارج چنين فرموده ‌اند: «أَيْنَمَا لَقِيْتُمُوْهُمْ فَاقتُلُوْهُمْ». هر جا آنان را يافتند به قتلشان رسانيد، حال آنکه آنان چنان غرق در عبادات خدا مي‌شدند که خود صحابه با ديدن عبادت آنان، احساس حقارت مي‌کردند و خود را سرزنش مي‌نموند اما چون اموري خلاف شرع و توحيد از آنان سر زده بود، گفتن (لا إله إلاَّ الله) و انجام آن همه عبادت مانع تکفير و مباح شدن جانشان نشد.

عبدالنبي: اما حديثي از پيامبر روايت شده که مردم در روز قيامت براي نجات از عذاب آن روز از پيامبران ‡ استعانت و استغاثه مي‌کنند، از آدم u شروع مي‌کنند تا به عيسي u مي‌رسند، به ترتيب زير: آدم، نوح، إبراهيم، موسى، عيسى، رسول الله ‡ اما همه آنان از اين کار سرباز مي ‌زنند و آن را در توان خود نمي‌دانند تا اينکه مردم به حضور رسول الله ص مي‌رسند و از او استغاثه مي‌نمايند. دليل بر عدم شرك است، حال به من بگو در مورد اين حديث چه نظري داري؟

عبدالله: ظاهراً تو مسائل را به خوبي درک نکرده‌اي و آن‌ها را با هم خَلط نموده‌اي. من گفتم استغاثه به موجود زنده و حاضر آنهم در چيزي که در حيطه توان و اختيارات اوست اشکالي ندارد، همانطور که در قرآن هم آمده: ﴿çmsW»tótGó™$$sù “Ï%©!$# `ÏB ¾ÏmÏGyè‹Ï© ’n?t㠓Ï%©!$# ô`ÏB ¾ÍnÍiﷺ‬߉tã﴾ (القصص:15). فردي که از قبيلة او بود عليه کسي که از دشمنانش بود از موسي کمک خواست). و همانطور که انسان در ميدان کارزار، در چيزي که در توان و قدرت همرزمانش است از آنان استغاثه و استعانت مي‌طلبد. ما استغاثه و استعانه را از مردگان و يا افرادي که از ما غائب هستند و نيز استغاثه را در مورد چيزهائي که در توان آنان نيست و فقط خدا قادر بر انجام آن‌ها مي‌باشد نادرست دانسته و آن را حرام مي‌دانيم. مردم هم در روز قيامت از پيامبران ‡ مي‌خواهند که دعا به درگاه خداوندي برند تا شايد مردم از عذاب آن روز بزرگ رهايي يابند و اين امر، يعني رفتن به نزد فردي صالح و پرهيزکار و از او خواستنِ اينکه بر ايمان به درگاه خداوندي دعا نمايد، امريست جائز، همانطور که صحابه y در زمان حيات مبارک رسول الله ص نيز همچنين کار مي‌کردند اما بعد از فوت آن رسول الله ص هرگز بر سر قبر ايشان نرفته و از او استغاثه ننمودند و بر همين اساس سلف صالح دعا نمودن در جوار قبور و شفيع قراردادن صاحبان آن‌ها را جائز ندانسته‌اند.

عبدالنبي: خوب حالا به داستان ابراهيم u نگاهي بياندازيم. وقتي که کفار او را به سمت انبوه آتش پرتاب نمودند، در هوا، جبرئيل بر ابراهيم u ظاهر شد و از او پرسيد که آيا نياز و حاجتي دارد تا او آن را برآورده نمايد. ابراهيم u از جبرئيل هيچ درخواستي ننمود. پس اگر به اعتقاد شما، استغاثه از فرشتگان حرام است شرک محسوب مي‌شود چرا جبرئيل u بر ابراهيم ظاهر شد و به او آن پيشنهاد را داد؟

عبدالله: اين حرف هم مثل همان حديث اسامه است. از طرف ديگر اين روايت چندان درست نيست و بر فرض صحّت اين روايت، بايد گفت جبرئيل u بر ابراهيم u ظاهر شد تا به او کمک کند؛ زيرا همانطور که قرآن مي‌فرمايد او ﴿߉ƒÏ‰x© 3“uqà)ø9$#﴾ است، و در این صورت اگر خدا به او اجازه دهد، در توان او بود که آتش ابراهيم و کوهها و دشتهاي اطراف آن را در چشم بهم زدنى به هر سو که خواهد بيافکند و هيچ چيزي نمي‌توانست مانع او در اين کار شود. اين حالت مثل وضعيتي است که در آن يک مرد ثروتمند به مردي فقير و بي‌پناه برخورد مي‌کند و به او پيشنهاد کمک و مساعدت مي‌دهد. اما ابراهيم u پيشنهاد جبرئيل u را نپذيرفت تا فقط زير بار منّت خالق رود و منتظر خواست و ارادة پروردگار خود شد. دوست من مطلب مهمي که بايد اينجا مطرح شود اينست که شرک پيشينيان به چند جهت از شرک اهل زمان ما خفيف‌تر و سبک‌تر بود:

اول: آنان فقط در حالت رفاه و آسايش و قدرت و امنيت به خدا شرک مي‌بستند و در موقع بلا و مصيبت ايمانشان را خالص و بدون شرک مي‌کردند، تنها از خدا کمک خواسته و الهه‌ ها و پيشوايان خود را از ياد مي‌بردند. خداوند در اين خصوص چنين مي‌فرمايد: ﴿#sŒÎ*sù (#qç7Å2u‘ ’Îû Å7ù=àÿø9$# (#âqtãyŠ ©!$# tûüÅÁÎ=øƒèC çms9 tûïÏe$!$# $£Jn=sù öNßg9¯gwﷻ‬ ’n<Î) ÎhŽy9ø9$# #sŒÎ) öNèd tbqä.Ύô³ç„ ÇÏÎÈ﴾ (العنكبوت: 65).  هنگامي که سوار کشتي مي‌شوند خالصانه و صادقانه خداي را به فرياد مي‌خوانند. پس هنگامي که خدا آنان را نجات داد و سالم به خشکي رساند، باز ايشان شرک مي‌ورزند.

يا آنجا که مي فرمايد: ﴿#sŒÎ)uﷺ‬ NåkuŽÏ±xî Ólöq¨B È@n=—à9$$x. (#âqtãyŠ ©!$# tûüÅÁÎ=øƒèC ã&s! tûïÏe$!$# $£Jn=sù öNßg8¯gwﷻ‬ ’n<Î) ÎhŽy9ø9$# Nßg÷YÏJsù ӉÅÁtFø)•B 4 $tBuﷺ‬ ߉ysøgs† !$uZÏF»tƒ$t«Î/ žwÎ) ‘@ä. 9‘$­Fyz 9‘qàÿx. ÇÌËÈ﴾ (لقمان: 32). و هنگامى كه (در سفر دريا) موجى همچون ابرها و کوهها آنان را بپوشاند (و بالا رود و بالاى سرشان قرار گيرد)، خدا را با اخلاص مى‏خوانند; اما وقتى آن‌ها را به خشكى رساند و نجات داد، بعضى راه اعتدال را پيش مى‏گيرند (و به ايمان خود وفادار مى‏مانند، در حالى كه بعضى ديگر فراموش كرده راه كفر پيش مى‏گيرند); ولى آيات ما را هيچ كس جز پيمان‏شكنان ناسپاس انكار نمى‏كنند!.

اما مشرکان زمان ما در هر حال، در رفاه و آسايش يا در مصيبت و بلا، از غير خدا نيز مدد مي‌جويند و به او استعانت مي‌کنند، مثلاً در هنگام بروز حادثه و مشکلي، نام پيامبران و صالحاني چون پيامبر اسلام ص، حسين t و... را بر زبان مي‌آورند.

دوم: مشرکان زمان رسول الله ص و قبل از ايشان، در کنار عبادت خداوند، فقط صالحان و مقربان درگاه چون پيامبران و فرشتگان و يا حداقل موجوداتي چون سنگ و چوب که هرگز در برابر خداوند دچار عصيان و گناهي نشده‌اند را عبادت و پرستش مي‌کردند اما مشرکان اين زمان از خوب و بد، صالح و فاسق، استعانت و استغاثه مي‌جويند ولو با چشم خود فسق و فجور آنان را ببينند. سوم: شرک پيشينيان فقط در الوهيت و عبوديت بود و هرگز غير خدا را در ربوبيت شريک او قرار نمي‌دادند اما مشرکان اين روزگار، شرک را تا آنجا رسانيده‌اند که در ربوبيت هم براي خداوند شريک مي‌تراشند، مثلاً طبيعت را عامل به دنيا آمدن يا مردن مي‌دانند و امثال اين تفکرات شرک‌آميز بسيار است و هيچ کس دقّت و تأملي در اينگونه افکار نمي‌کند. تا از اين نوع لغزشها ايمن و مصون بمانند. نکته مهم ديگري را که بايد به تو بگويم اينست: پس سخن را با آنچه گذشت در مسأله عظيمي بپايان مي‌رسانيم آنهم این است که هيچ اختلافي در اينكه توحيد بايد با گفتار و كردار قلب و زبان باشد، پس اگر در يكي از آن‌ها اختلاف شود آن شخص توحيد و مفهوم آن را بداند و به آن عمل نکند، کافر معاند و ستيزه‌جو است چون فرعون و ابليس. در اين رابطه لازم به ذکر است که مردمان بسياري هستند که حقّ را مي‌شناسند اما به دلائل گوناگوني چون جوّ حاکم بر جامعه و محيط آنان، کسب منافع و يا ترس از ضرر و زيان، به حق عمل نمي‌کنند، حال آنکه بايد دانست غالب صناديد و رؤساي کفر و شرک، خود، حق را مي‌شناسند اما به خاطر دست يازيدن به جيفه و متاع فناپذير دنيا، از آن صرف‌نظر کرده و راه باطل را در پيش مي‌گيرند و براي اين عملکرد خود توجيهات متعددي نيز مي‌آورند. قرآن در مورد اين قبيل افراد مي‌گويد: ﴿(#÷ﷺ‬uŽtIô©$# ÏM»tƒ$t«Î/ «!$# $YYyJﷺ‬O WxŠÎ=s% (#ﷺ‬‘‰|Ásù `tã ÿ¾Ï&Î#‹Î6y™ 4 öNåk¨XÎ) uä!$y™ $tB (#qçR$Ÿ2 tbqè=yJ÷ètƒ ÇÒÈ﴾ (التوبة:9). «آنان آيات خدا را به بهاي اندک فروخته‌اند و از راه خدا باز مانده‌اند و ديگران را نيز از آن باز داشته‌اند. آنان کار بسيار بدي کرده‌اند».

و هركس ظاهراً به توحيد عمل كند در حاليكه آن را درك نمي‌کند و معتقد به آن نيست او منافق است، و منافق از كافر بدتر و شرش بيشتر است، خداوند مي‌فرمايد: ﴿¨bÎ) tûüÉ)Ïÿ»oYçRùQ$# ’Îû Ï8ö‘¤$!$# È@xÿó™F{$# z`ÏB ͑$¨Z9$# `s9uﷺ‬ y‰Ågﷺ‬B öNßgs9 #·ŽÅÁtR ÇÊÍÎÈ﴾ (النساء:145). «منافقان در پايين ترين و نازلترين مراحل دوزخ قرار دارند، و هيچگونه ياوري براي آن‌ها نخواهي يافت».

اين مسأله ايست که متأسفانه در روزگار ما در ميان مردم رواج دارد و از گفتار و رفتار آنان آشکار مي‌شود. گروهي حق را مي‌دانند اما قارون‌وار، از ترس اينکه مبادا متحمل زيان و ضرري شوند، بدان عمل نمي‌کنند. گروهي ديگر چون هامان و فرعون، به خاطر حفظ جاه و مقام خود از عمل به حقّ سرباز مي‌زنند و گروهي نيز حقّ را انکار مي‌کنند اما به خاطر در امان ماندن و يا دست يافتن به سود و منفعتي، به صورت صوري و ظاهري بدان عمل مي‌کنند. حال دوست من، لازم مي‌آيد در دو آيه تأمل و دقّت بيشتري نمود. آيه اول اينست: ﴿Ÿw (#ﷺ‬â‘É‹tG÷ès? ô‰s% Länöxÿx. y‰÷èt/ óOä3ÏY»yJƒÎ)﴾ (التوبة:66). «عذرخواهي نکنيد. شما پس از ايمان آوردن، کافر شده‌ايد». در اين آيه، خداوند، تني چند از صحابه‌اي را که در جنگ تبوک با رسول اکرم ص به کارزار و ميان آمده بود به خاطر بر زبان آوردن کلماتي کفرآميز آنهم به قصد مزاح و خنده، تکفير نموده است. حال بايد دانست حکم آناني که به جدّيت و از روي عمد و نيت کفر مي‌گويند يا به خاطر سود و زيان متاع دنيا به کفر روي مي‌آورند چيست؟ اينان همانهايي هستند که فريب شيطان را مي‌خورند و به سخنان او عمل مي‌کنند: ﴿ß`»sÜø‹¤±9$# ãNä.߉Ïètƒ tø)xÿø9$# Nà2ããBù'tƒuﷺ‬ Ïä!$t±ósxÿø9$$Î/﴾ (البقرة:268). «شيطان، شما را (به هنگام انفاق،) وعده فقر و تهيدستى مى‏دهد; و به فحشا (و زشتيها) امر مى‏كند». از بيم و هراسهايي که او در درونشان مي‌افکند به خود مي‌لرزند: ﴿$yJ¯RÎ) ãNä3Ï9ºsŒ ß`»sÜø‹¤±9$# ß$Èhqsƒä† ¼çnuä!$uŠÏ9÷ﷺ‬ﷺ‬&﴾ (آل عمران:175). «اين فقط شيطان است که پيروان خود را مي‌ترساند».

آنان را کاري با لطف و فضل بي‌منتهاي خداوندشان نيست: ) ﴿ª!$#uﷺ‬ Nä.߉Ïètƒ ZotÏÿøó¨B çm÷ZÏiB WxôÒsùuﷺ‬﴾ «ولى خداوند وعده «آمرزش‏» و «فزونى‏» به شما مى‏دهد». آن کوردلان را از خشم و انتقام پروردگارشان باکي به دلهاي سياهشان نيست: ﴿Ÿxsù öNèdqèù$y‚s? Èbqèù%s{uﷺ‬﴾ «پس از آنان مترسيد و از من بترسيد». حال خوب بيانديشيم با اين اوصاف و احوال، آيا بايد آنان را اوليا و دوستان خدا خواند، يا دوستان و پيروان شيطان لعين؟

آيه دومي که بايد در آن تدبّر و تأمّل بيشتر نمود اينست: ﴿`tB txÿŸ2 «!$$Î/ .`ÏB ω÷èt/ ÿ¾ÏmÏZ»yJƒÎ) žwÎ) ô`tB on̍ò2é& ¼çmç6ù=s%uﷺ‬ BûÈõyJôÜãB Ç`»yJƒM}$$Î/ `Å3»s9uﷺ‬ `¨B yyuŽŸ° ̍øÿä3ø9$$Î/ #Y‘ô‰|¹ óOÎgøŠn=yèsù Ò=ŸÒxî šÆÏiB «!$# óOßgs9uﷺ‬ ëﷻ‬#x‹tã ÒOŠÏàtã ÇÊÉÏÈ﴾ (النحل:106). «كسانى كه بعد از ايمان كافر شوند ـ بجز آن‌ها كه تحت فشار واقع شده‏اند در حالى كه قلبشان آرام و با ايمان است ـ آرى، آن‌ها كه سينه خود را براى پذيرش كفر گشوده‏اند، غضب خدا بر آن‌هاست؛ و عذاب عظيمى در انتظارشان!».

بنابراين آيه تنها کفرى که صاحب آن مجبور به گفتن آنست کفر نمي‌داند، اما بر زبان آوردن آن در شرائط ترس، طمع، مدارا با مردم، عشق به وطن و قوم و خويش، حبّ مال و مقام و يا ارتکاب آن از روي مزاح، کفر محسوب مي‌شود. آيه اين را بيان مي‌دارد که انسان در مورد گفتار خود مورد اجبار و فشار قرار مي‌گيرد و قلب و اعتقاداتش مصون از اين اجبار هستند بنابراين تنها مورد مستثنايي که بر زبان آوردن کفر، کفر محسوب نمي‌شود همان حالت اجبار و فشار است اما ديگر وضعيتهايي که ذکر شد، از اين مورد جدا هستند زيرا هم گفتار و هم پندار فرد در اختيار خود اوست. همچنين قرآن در اين زمينه باز مي‌فرمايد: ﴿šÏ9ºsŒ ÞOßg¯Rﷺ‬'Î/ (#q™6ystFó™$# no4quŠysø9$# $u‹÷R‘‰9$# ’n?tã ÍotÅzFy$# žcﷺ‬&uﷺ‬ ©!$# Ÿw “ωôgtƒ tPöqs)ø9$# tûï͍Ïÿ»x6ø9$# ÇÊÉÐÈ﴾ (النحل:107). «اين به خاطر آن است كه زندگى دنيا (و پست را) بر آخرت ترجيح دادند; و خداوند افراد بى ‏ايمان (لجوج) را هدايت نمى‏ كند». اين آيه به صراحت بيان مي‌کند عذاب و عقاب خداوند به خاطر باور و اعتقاد، جهل، نفرت داشتن از دين و يا دوست داشتن کفر، انسان را در بر نمي‌گيرد، بلکه آنچه که انسان را به سوي خشم و انتقام خدا مي‌کشاند ميل او به دنيا و متاع آن است. امري که انسان ضعيف النفس را وادار مي‌کند آن را بر دين و حق ترجيح دهد. حال دوست از تو مي‌پرسم آيا ديگر وقت آن نشده که به درگاه پروردگارت رو آورده و از کردار و پندار گذشته خود بازگردي؟ زيرا اين مسأله‌اي که ما در مورد آن بحث نموديم مسأله‌ايست بسيار مهم و سرنوشت ساز که به تعقل و تأمّل زيادي نياز دارد.

عبدالنبي: توبه مي‌کنم و از خداوند استغفار مي ‌نمايم، ايمان مي‌آورم که غير از خداوند هيچ معبودى كه لیاقت پرستش و عبوديت داشته باشد وجود ندارد و شهادت مي‌دهم که محمّد ص پيامبر و پيام ‌آور است. از هر آنچه که غير خداست و آن را عبادت و اطاعت مي‌کردم خود را مبرّا کرده و از درگاه خداوند بخشايش و عفو او را خواستارم و از از مي‌خواهم مرا مشمول لطف و رحمت خويش قرار دهد. از او مي‌خواهم که مرا بر شاهراه توحيد و باور راستين، ثابت قدم نمايد و مرا از پندارهاي ناصواب پيشين مصون دارد. از اين پس من نام خود را به (عبدالرحمن) تغيير مي‌دهم. دوست من! از خداوند منان مي‌خواهم به خاطر اين نصايح و ارشادات صادقانه و دوستانه‌اي که بر من عرضه داشتي به تو اجر و پاداشي نکو عطا فرمايد که مرا از آن افکار و پندارهاي باطل و مهلک نجات دادي. دوست من به عنوان آخرين درخواست از تو مي‌خواهم چند مورد از اموري را که بايد از آن پرهيز نمود تا دينمان حنيف و راستين بماند، فهرست‌وار برايم بازگو.

عبدالله: ايرادي ندارد به تو خواهم گفت. دوست من خوب به حرفهايم گوش کن.

* از اين پرهيز کن که در دام متشابهات و امور اختلاف برانگيزي که در قرآن و سنت وجود دارند بيافتي و در اين نوع مسائل از فتنه ‌انگيزاني که به قول خودشان قصد و نيتي جز تأويل آن‌ها ندارند تبعيت نکن؛ زيرا متشابهات را کسى جز خدا دانش و حکمت و تأويل آن‌ها نمي ‌داند. نسبت به اين امور بايد بمانند مؤمناني که ايماني راسخ و خلل ‌ناپذير دارند رفتار نمود و اعلان کرد: ﴿$¨ZtB#uä ¾ÏmÎ/ @@ä. ô`ÏiB ωZÏã $uZÎn/u‘﴾. حال به چند حديث پيامبر اکرم ص که با اين مسأله در ارتباط گوش کن: «دَعْ مَا يَرِيبُكَ إِلَى مَا لا يَرِيبُكَ» (أحمد والترمذي)، در آنچه که دچار شک و ترديدي خود را دور نگه دار و به آنچه که به آن يقين داري بپرداز. «فَمَنِ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ اسْتَبْرَأَ لِدِينِهِ وَعِرْضِهِ، وَمَنْ وَقَعَ فِي الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِي الْحَرَامِ» (متفق عليه)، هر کس خود را از شبهات دين حفظ کند ايمان و آبرويش را حفظ نموده و هر کس گرفتار شبهات دين گردد به محرّمات مبتلا مي‌شود. «وَالإثْمُ مَا حَاكَ فِي صَدْرِكَ وَكَرِهْتَ أَنْ يَطَّلِعَ عَلَيْهِ النَّاسُ» (مسلم). گناه آنست که در دلت وارد شده و بيم آن داري که مردم بدان راز آگاه شوند، «اسْتَفْتِ قَلْبَكَ وَاسْتَفْتِ نَفْسَكَ ـ  ثَلاثَ مَرَّاتٍ ـ الْبِرُّ مَا اطْمَأَنَّتْ إِلَيْهِ النَّفْسُ وَالإثْمُ مَا حَاكَ فِي النَّفْسِ وَتَرَدَّدَ فِي الصَّدْرِ وَإِنْ أَفْتَاكَ النَّاسُ وَأَفْتَوْكَ». از قلب و نفست سؤال کن: زيرا نيکي آنست که نفست بدان آرامش يابد و بدان شاد گردد و گناه آنست که در درون انسان جاي گيرد و انسان از بازگو کردن آن براي مردم هراس دارد.

* از تبعيت و دنباله‌روي هوي و هوس پرهيز کن. قرآن در مورد چنين افرادي مي‌گويد: ﴿|M÷ƒuäu‘ﷺ‬& Ç`tB x‹sƒªB$# ¼çmyg»s9Î) çm1uqyd﴾ (الفرقان: 43). (هيچ ديده‌اي کسي را که هوا و هوس خود را به خدائي گرفته است).

* از تعصب داشتن نسبت به انسانها و افکاري که پيشينيان ما بر آن پندارها بوده‌اند بايد پرهيز نمود؛ زيرا اين تعصب مانع رسيدن فرد به حقيقت مي‌شود. حقيقت، گمشده‌ي مؤمنان است که هر جا آن را يافتند، آنان را به آن شايسته‌تر است تا ديگران: ﴿#sŒÎ)uﷺ‬ Ÿ@ŠÏ% ãNßgs9 (#qãèÎ7®?$# !$tB tAt“Rﷺ‬& ª!$# (#qä9$s% ö@t/ ßìÎ6®KtR !$tB $uZø‹xÿø9ﷺ‬& Ïmø‹n=tã !$tRuä!$t/#uä 3 öqs9uﷺ‬ﷺ‬& šc%x. öNèdät!$t/#uä Ÿw šcqè=É)÷ètƒ $\«ø‹x© Ÿwuﷺ‬ tbﷺ‬߉tGôgtƒ ÇÊÐÉÈ﴾ (البقرة:170). و هنگامي که به آنان گفته شود: از آنچه خدا فرو فرستاده است پيروي کنيد، مي‌گويند: بلکه ما از آنچه پدران خود را بر آن يافته‌ايم پيروي مي‌کنيم. آيا اگر پدرانشان چيزي نفهميده باشند و راه نبرده باشند، باز هم کورکورانه از ايشان تقليد مي‌کنيد؟.

* از اينکه خود را مانند کفار نمايي بپرهيز که آن سرآغاز همه بلاياست: «مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ فَهُوَ مِنْهُمْ» (أبو داود). هر کس خود را بمانند قومي نمايد چون آنان شده است.

* بر غير خداوند توکل و اعتماد نکن: ﴿`tBuﷺ‬ ö@©.uqtGtƒ ’n?tã «!$# uqßgsù ÿ¼çmç7ó¡ym﴾ (الطلاق:3). هر کسي بر خداوند توکل کند خداوند او را بسنده است.

* از مخلوقي که تو را به معصيت خالق مي‌خواند اطاعت نکن: «لاَ طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِي مَعْصِيَةِ الخَالِقْ»..

* از سوءظن نسبت به پروردگار بپرهيز: «أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِي بِي» (متفق عليه). من [خداوند متعال] نسبت به بنده‌ام همچنانم که او نسبت به من مي‌انديشد.

* از هر نوع حلقه و نخي که براي دفع بلا يا رفع آن بر دست مي‌بندند پرهيز کن.

* از دعاها و نوشتجات و يا ابزارهايي که براي دفع نظر بکار مي‌بندند بپرهيز. «مَنْ تَعَلَّقَ شَيْئًا وُكِلَ إِلَيْهِ» (أحمد والترمذي). هر کس چيزي را [براي دفع بلا و نظر] به خود آويزد، [از حفاظت خدا محروم و] بدان چيز محول گردد.

* نبايد به سنگها، درختان و بناها و ساختمانها تبرّک جست.

* از فال بد زدن و بديمن دانستن چيزها بپرهيز: «الطِّيَرَةُ شِرْكٌ، الطِّيَرَةُ شِرْكٌ» ثَلاثًا. (أحمد وأبوداود). فال بد زدن شرک است، فال بد زدن شرک است، فال بد زدن شرک است.

* کار ساحران و اخترشناساني را که ادعا مي‌کنند به غيب آگاه و در روزنامه‌ها بُرجهاي سال را چاپ مي‌کنند و تبليغ مي‌کنند که از طريق اين برجها، سعادت و شقاوت انسانها را مي‌دانيد باور نکنيد که اعتقاد به این کار شرک است.

* از نسبت دادن بارش باران به ستارگان فصلها پرهيز کن و آن را فقط فقط به خدا نسبت ده که در غير اينصورت دچار شرک شده‌اي.

* از سوگند خوردن به غير خدا بپرهيز که آن شرک است: «مَنْ حَلَفَ بِغَيْرِ اللَّهِ فَقَدْ كَفَرَ أَوْ أَشْرَكَ» (أحمد وأبو داود). هر کس به غير خدا سوگند خورد کافر يا مشرک شده است. ماند سوگند خوردن به محمد ص، يا به امانت، يا به ناموس، يا به ذمت، يا به زندگي.

* از دشنام دادن به روزگار، باد، خورشيد، سرما يا گرما بپرهيز که آن در واقع دشنام دادن به خالق آن‌هاست.

* هرگاه دچار بلا و مصيبتي شده از بکار بردن کلمه (اگر) پرهيز کن که آن راه را به روي وسوسه‌هاي شيطان باز مي‌کند. در عوض اين را بگو: اين امر، تقدير خدا بود. او هر آنچه خواهد انجام دهد.

* بر سر مزار و قبر پيامبران ‡ و صالحان، مسجد بنا نکن زيرا که نمازخواندن در چنين مساجدي روا نيست در صحيحين از عائشه ل روايت شده که پيامبر اکرم ص در حال احتضار فرمودند: «لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى اتَّخَذُوا قُبُورَ أَنْبِيَائِهِمْ مَسَاجِدَ يُحَذِّرُ مَا صَنَعُوا». خداوند، يهوديان و مسيحيان را لعنت کند که بر قبور پيامرانشان مسجد ساختند. عائشه ل فرموده است: اگر اين سخن رسول الله ص نمي‌بود صحابه y بر مزار ايشان بنا و ساختمان مي‌ساختند و قبر ايشان را برجسته مي‌کردند، (متفق عليه). نيز در حديثي ديگر پيامبر ص چنين فرمودند: «إِنَّ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ كَانُوْا يَتْخِذُوِنَ قُبُوْرَ أَنْبيَائِهِمْ وَصَالِحِيْهِمْ مَسَاجِدْ، فَلا تَتَّخِذُوْا القُبُوْرِ مَسَاجِدْ فِإِنِّيْ أَنْهَاكُمْ عَنْ ذَلِكْ» (أبوعوانة). پيروان اديان قبل از شما، بر قبر و مزار پيامبران و نيکانشان مسجد بنا مي‌کردند، اما شما اينکار نکنيد که من شما را از اين کار نهي مي‌نمايم.

* احاديثي را که از رسول الله ص در مورد تأييد توسل به ايشان و صالحان روايت شده باور مکن که آن احاديث را ديگران وضع کرده و به دروغ به پيامبر نسبت داده ‌اند. از اين ميان مي‌توان به احاديث ذيل اشاره نمود: «توسلوا بجاهي، فإن جاهي عند الله عظيم». به جاه و منزلت من توسل جوييد که منزلت من نزد خدا بسيار والاست. «إذا أعيتكم الأمور فعليكم بأهل القبور». هرگاه مشکلات بر شما فائق آمدند به ديدار اهل قبور بشتابيد. «إن الله يوكل ملكاً على قبر كل ولي يقضي حوائج الناس». خداوند بر مزار هر کدام از اولياء فرشته را مسؤول برآورده کردن نيازهاي مردم کرده است. «لو أحسن أحدكم ظنه بحجر نفعه». هرکس نسبت به سنگى هم حسن ظنّ داشته باشد آن سنگ به او نفع مي‌رساند.

* از بر پا کردن مراسماتي چون ميلاد پيامبر ص، شب معراج، شب نيمه شعبان و امثال آن پرهيز کن زيرا اين امور نو و جديدند و دليل شرعي از طرف پيامبر ص بر آنان قرار ندارد وقتي صحابه y که بيشتر از ما به رسول الله ص عشق مي‌ورزيدند و فراتر از ما بر اعمال نيک و خير حريص بودند، بدين اعمال نمي‌پرداختند، بي‌شک اگر در اين اعمال خير بود، آنان بر ما سبقت مي‌جستند.

شهادت به لا إله إلا الله

 در روايتي آمده است: «أنَّ مفتاح الجنة لا إله إلاَّ الله». «لا إله إلاَّ الله كليد بهشت است».

اما در اينجا اين پرسش پيش مي‌آيد كه چنانچه هر كس آن را گفت استحقاق آن را پيدا مي‌كند كه در بهشت بر روي او گشوده شود؟ به وهب بن منبه (رحمه الله) گفته شد: مگر لا إله إلاَّ الله كليد ورود به بهشت نيست؟

گفت: چرا، هست. اما هيچ كليدي بدون دندانه نيست اگر از كليد داراي دندانه استفاده نمايي درِ آن به رويت گشوده مي‌شود، در غير اين صورت آن در باز نمي‌گردد.

از رسول خدا ص احاديث بسياري روايت شده كه در مجموع دندانه‌ هاي اين كليد را مشخص مي‌ كنند، مانند اين فرموده ايشان كه: «من قال: لا إله إلا الله مخلصًا...»، «مستيقناً بها قلبه...». «هر كس صادقانه و مخلصانه لا اله الاالله را بگويد...، «قلبش بدان يقين داشته باشد».

بدين معني كه اين احاديث و امثال آن‌ها درِ ورود به بهشت خداوند را به شناخت معني (لا إله إلاَّ الله) و استوار و ثابت قدم باقي ماندن بر آن تا دم مرگ و تسليم در برابر مقتضاي آن مشروط نمودهاند.

علما از مجموعهي آن دلايل شروطي را برداشت کردهاند كه به حد كافي بايد وجود داشته باشند، و در عين حال موانع مرتفع شوند، تا (لا إله إلاَّ الله) كليد بهشت بگردد و براي اهل آن سودمند واقع شود؛ آن شروط در واقع دندانه ‌هاي همان كليد هستند كه عبارتند از:

1) علم: هر كلمه اي داراي معني خاص خويش است، لازم معني لا إله إلاَّ الله اين است كه: الوهيت را از غير خداوند نفي و آن را براي او اثبات مي‌نمايد, يعني هيچ معبود حقيقي و راستيني به غير از خداوند مشروعيت ندارد.

خداوند متعال مي‌فرمايد: ﴿žwÎ) `tB y‰Íky­ Èd,ysø9$$Î/ öNèduﷺ‬ tbqßJn=ôètƒ﴾، «به جز كساني كه آگاهانه به حق و حقيقت شهادت مي‌دهند». رسول خدا ص فرموده‌اند: «مَنْ مَاتَ وَهُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ دَخَلَ الْجَنَّةَ» مسلم. «كسي كه بداند هيچ معبود بحق غير از خداوند وجود ندارد و در آن حال بميرد، به بهشت مي‌رود».

2) يقين: بدين معني كه به معني و مقتضاي آن يقين داشته باشي، زيرا معناي آن به هيچ وجه شك و ظن و دودلي و گمان بردار نيست، بلكه بايد بر پايه يقين قاطع و جازم باشد.

خداوند متعال در مقام بيان اوصاف اهل ايمان مي‌فرمايد: ﴿$yJ¯RÎ) šcqãYÏB÷sßJø9$# tûïÏ%©!$# (#qãZtB#uä «!$$Î/ ¾Ï&Î!qߙu‘uﷺ‬ §NèO öNs9 (#qç/$s?ötƒ (#ﷺ‬߉yg»y_uﷺ‬ öNÎgÏ9ºuqøBﷺ‬'Î/ óOÎgÅ¡àÿRﷺ‬&uﷺ‬ ’Îû È@‹Î6y™ «!$# 4 y7Í´¯»s9'ﷺ‬é& ãNèd šcqè%ω»¢Á9$# ÇÊÎÈ﴾ (الحجرات: 15).

«مؤمنان واقعى تنها كسانى هستند كه به خدا و رسولش ايمان آورده‏اند، سپس هرگز شك و ترديدى به خود راه نداده و با اموال و جانهاى خود در راه خدا جهاد كرده‏اند;آنها راستگويانند».

تلفظ به آن به تنهايي كافي نيست ، بلكه بايد يقين قلبي وجود داشته باشد، اگر يقين قلبي حاصل نشود، تلفظ به آن نفاق محض است، زيرا رسول خدا ص فرموده اند: «أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَأَنِّي رَسُولُ اللَّهِ لا يَلْقَى اللَّهَ بِهِمَا عَبْدٌ غَيْرَ شَاكٍّ فِيهِمَا إِلا دَخَلَ الْجَنَّةَ» مسلم.

شهادت مي‌دهم كه هيچ معبودى بحق غير از خداوند وجود ندارد و به حقيقت من پيامبر خداوندم. هيچكس نيست كه به حضور خداوند برسد، و در اين مورد شك و دودلي نداشته باشد، مگر آنكه به بهشت وارد مي‌شود.

3) قبول: هرگاه علم و يقين پيدا كردي بايد آن علم يقيني پيامد خاص خود را داشته باشد و اين از راه پذيرش قلبي و زباني مقتضاي اين جمله حاصل مي‌شود، هر كس نداي توحيد را رد كند و آن را پذيرا نشود، كافر است، فرق نمي‌كند كه آن نپذيرفتن از روي تكبر، عناد و حق ناپذيري باشد يا حسادت.

خداوند متعال در مورد كفاري كه از روي تكبر و خود خواهي حاضر به پذيرفتن آن نشدند مي‌فرمايد: ﴿öNåk¨XÎ) (#þqçR%x. #sŒÎ) Ÿ@‹Ï% öNçlm; Iw tm»s9Î) žwÎ) ª!$# tbﷺ‬çŽÉ9õ3tGó¡o„ ÇÌÎÈ﴾ (الصافات: 35). «چرا كه وقتى به آن‌ها گفته مى‌‏شد: «معبودى بحق جز خدا وجود ندارد»، تكبر و سركشى مى‌كردند».

4) التزام: به لوازم توحيد انقياد و التزام تام و تمام بايد داشت. اين محك و معيار حقيقي و مظهر عملي ايمان است و اين به وسيله عمل به شريعت خداوند و ترك آنچه از آن نهي فرموده تحقق پيدا مي نمايد. همانگونه كه خداوند متعال مي‌فرمايد: ﴿* `tBuﷺ‬ öNÎ=ó¡ç„ ÿ¼çmygô_uﷺ‬ ’n<Î) «!$# uqèduﷺ‬ Ö`Å¡øtèC ωs)sù y7|¡ôJtGó™$# Íouﷺ‬öãèø9$$Î/ 4’s+øOâqø9$# 3 ’n<Î)uﷺ‬ «!$# èpt7É)»tã ͑qãBW{$# ÇËËÈ﴾ (لقمان:22). «كسى كه روى خود را تسليم خدا كند در حالى كه نيكوكار باشد، به دستگيره محكمى چنگ زده (و به تكيه‏گاه مطمئنى تكيه كرده است); و عاقبت همه كارها به سوى خداست».

اين به معني التزام و فرمانبردادرى كامل است.

5) صدق: صداقت در گفتن آن، صداقتي كه در نقطه مقابل كذب قرار دارد. زيرا هر كس تنها آن را بر زبان بياورد و از دل آن را دروغ بشمارد، منافق محسوب مي‌شود. دليل آن اين فرموده خداوند در مذمت منافقين است كه: ﴿tbqä9qà)tƒ OÎgÏFoYÅ¡ø9ﷺ‬'Î/ $¨B }§øŠs9 ’Îû öNÎgÎ/qè=è%﴾ (الفتح: 11). «چيزهايي را بر زبان مي‌آورند كه در دلهايشان وجود ندارد».

6) محبت: انسان مومن اين كلمه را دوست مي ‌دارد و به عمل كردن به آن عشق مي‌ورزد و كساني را كه به آن عمل مي‌نمايند نيز دوست مي‌دارد. نشانه عشق انسان به پروردگار خويش اين است كه آنچه را خداوند دوست مي‌دارد مقدم بدارد، هر چند با هواي درونش سازگاري نداشته باشد و با دوستداران خداوند و پيامبر ص دوستي كند، با دشمنان آنان از در دشمني درآيد، از پيامبر ص  تبعيت نمايد و بر راه او راهي شود و مسير هدايتش را در پيش گيرد.

7) اخلاص: بدين صورت كه هدف او از گفتن آن تنها كسب رضايت خداوند باشد و بس. خداوند مي‌فرمايد: ﴿!$tBuﷺ‬ (#ÿﷺ‬âÉDé& žwÎ) (#ﷺ‬߉ç6÷èu‹Ï9 ©!$# tûüÅÁÎ=øƒèC ã&s! tûïÏe$!$# uä!$xÿuZãm﴾ (البينة: 5). «و به آن‌ها دستورى داده نشده بود جز اينكه خدا را بپرستند در حالى كه دين خود را براى او خالص كنند و از شرك به توحيد بازگردند».

رسول الله ص نيز مي‌فرمايد: «فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ حَرَّمَ عَلَى النَّارِ مَنْ قَالَ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ يَبْتَغِي بِذَلِكَ وَجْهَ اللَّهِ». كسي كه تنها بخاطر كسب رضايت خداوند لا إله إلاَّ الله را بر زبان بياورد، خداوند آتش دوزخ را بر او حرام مي‌گرداند.

 با تحقق كامل اين شروط، بايد براي اقامه كلمه توحيد تلاش كرد و بر آن تا پايان عمر استوار و ثابت قدم ماند.

شهادت به رسالت محمد ص

مردگان در قبر خويش بازخواست مي‌شوند و در سه مورد از آنان پرسش مي‌شود. چنانچه به آن‌ها پاسخ صحيح دادند نجات پيدا مي‌كنند و در صورتي كه نتوانند به آن‌ها پاسخ بدهند هلاك مي‌گردند، يكي از آن پرسش ‌ها اين است كه:

پيامبرت چه كسي بوده است؟

تنها كساني كه خداوند در دنيا آنان را به تحقق شروط آن توفيق داده و ايشان را در قبرشان ثابت قدم نموده والهامشان فرموده، مي‌توانند به آن پاسخ بدهند و در آخرت به ايشان سود مي‌رساند، روزي كه نه مال و نه فرزندان به كار نخواهند آمد. آن شروط عبارتند از:

1) اطاعت از اوامر پيامبر خدا, محمد ص:

زيرا خداوند متعال ما را به اطاعت و تبعيت از او دستور فرموده است: ﴿`¨B ÆìÏÜムtAqߙ§9$# ô‰s)sù tí$sÛﷺ‬& ©!$# ( `tBuﷺ‬ 4’¯<uqs? !$yJsù y7»oYù=y™ö‘ﷺ‬& öNÎgøŠn=tæ $ZàŠÏÿym ÇÑÉÈ﴾ (النساء: 80). «كسى كه از پيامبر اطاعت كند، خدا را اطاعت كرده; و كسى كه سرباز زند، تو را نگهبان (و مراقب) او نفرستاديم (و در برابر او، مسؤول نيستى)».

وارد شدن كامل به بهشت با اطاعت كامل او در ارتباط است، زيرا مي‌فرمايد: «كُلُّ أُمَّتِي يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ إِلا مَنْ أَبَى. قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ: وَمَنْ يَأْبَى؟! قَالَ: مَنْ أَطَاعَنِي دَخَلَ الْجَنَّةَ وَمَنْ عَصَانِي فَقَدْ أَبَى». «همهي امتم وارد بهشت ميشود  بجز کساني که سرپيچي کنند, اصحاب گفتند: چه کساني سرپيچي ميکنند؟ فرمود: هركس مرا اطاعت كند به بهشت مي‌رود و هركس مرا نافرماني كند، سركشي نموده است».

هركس دوستدار رسول الله ص است بايد از او اطاعت كند، زيرا اطاعت ثمره و حاصل محبت است و هر كس مدعي محبت خداوند باشد و در عين حال از او اطاعت ننمايد، در ادعاي خود دروغ مي‌گويد.

2) تصديق آنچه او از آن‌ها خبر داده است:

هر كس بر اثر كشش نفساني و هواي دروني خود، چيزي را كه صحت آن از رسول خدا به اثبات رسيده انكار كند، در واقع خداوند و پيامبرش را مورد تكذيب قرار داده است، زيرا رسول الله ص از انحراف و خطا و دروغ پاك است. خداوند تبارك وتعالى فرموده: ﴿$tBuﷺ‬ ß,ÏÜZtƒ Ç`tã #“uqolù;$# ÇÌÈ﴾ (النجم: 3). «او از روي هوي و هوس سخن نمي‌گويد».

3) اجتناب از آنچه او از آن‌ها نهي نموده:

از شرك ـ كه بزرگترين گناه است گرفته تا گناهان كبيره و نابود كننده و گناهان صغيره و ناپسند به همان ميزان ـ كه كسي پيامبر ص را دوست مي‌دارد بر ايمانش افزوده مي‌شود و هرگاه ايمانش افزايش يابد خداوند كارهاي نيك را برايش محبوب مي‌گرداند و كفر و انحراف و نافرماني را برايش ناپسند مي‌شمارد.

4) عبادت بر پايه سنت:

بدين معني كه خداوند را همانگونه عبادت نمايد كه پيامبرش ص آن را مقرر فرموده است، زيرا عبادت از طرف خداوند معين شده است و اجتهاد و زياد و كم كردن بدون دليل شرعي در آن جايز نيست.

نواقض اسلام

اين موارد پاره‌اي از امور بسيار مهم و حساس ‌اند كه هر كس به همه يا يكي از آن‌ها دچار مي‌شود. اسلام و مسلماني او را نقض مي‌نمايد و عبارتند از:

* شرك در عبادت خداوند، زيرا قرآن مي‌گويد: ﴿¨bÎ) ©!$# Ÿw ãÏÿøótƒ bﷺ‬& x8uŽô³ç„ ¾ÏmÎ/ ãÏÿøótƒuﷺ‬ $tB tbﷺ‬ߊ y7Ï9ºsŒ `yJÏ9 âä!$t±o„﴾ (النساء: 48). «خداوند (هرگز) شرك را نمى‏بخشد! و پايين‏ تر از آن را براى هر كس (بخواهد و شايسته بداند) مى‌بخشد».

هر كس ميان خداوند و خود واسطه ‌هايي را قرار بدهد و آنان را به فريادرسي بطلبد و شفاعت را از ايشان بخواهد و بر آن‌ها توكل كند، بنابراجماع و اتفاق علما مشرك ميگردد.

* كسي كه مشركين را كافر نشمارد و يا در مورد كفر ايشان شك و ترديد داشته باشد يا مذهب ايشان را صحيح بداند خود دچار كفر ميگردد.

* هر كس معتقد باشد که تعاليم و راهنمايي غير رسول الله ص از تعاليم و هدايت او كامل تر است، يا حكم ديگري از حكم او بهتر مي باشد، كافر ميگردد.

* هر كسي از چيزي كه رسول الله ص آورده بدش بيايد هر چند خود به آن عمل كند دچار كفر ميگردد زيرا خداوند مي‌فرمايد: ﴿y7Ï9ºsŒ óOßg¯Rﷺ‬'Î/ (#qèd̍x. !$tB tAt“Rﷺ‬& ª!$# xÝt7ômﷺ‬'sù óOßgn=»yJôãﷺ‬& ÇÒÈ﴾ (محمد: 9). «اين بخاطر آن است كه از آنچه خداوند نازل كرده كراهت داشتند; از اين رو خدا اعمالشان را حبط و نابود كرد».

* هر كس به چيزي از دين رسول خدا ص يا پاداش و مجازات آن استهزاء كند بنا بر اجماع عالمان كافر مي گردد. زيرا خداوند متعال مي‌فرمايد: ﴿ö@è% «!$$Î/ﷺ‬& ¾ÏmÏG»tƒ#uäuﷺ‬ ¾Ï&Î!qߙu‘uﷺ‬ óOçFYä. šcﷺ‬âä̓öktJó¡n@ ÇÏÎÈ Ÿw (#ﷺ‬â‘É‹tG÷ès? ô‰s% Länöxÿx. y‰÷èt/ óOä3ÏY»yJƒÎ)﴾ «بگو: آيا خدا و آيات او و پيامبرش را مسخره مى‏كرديد؟! (بگو:) عذر خواهى نكنيد (كه بيهوده است; چرا كه) شما پس از ايمان آوردن، كافر شديد!».

* هر كس سحر و جادوگري كند همچنين غيب گويي و فال گيري بنمايد يا به آن راضي باشد كافر ميگردد زيرا خداوند ميفرمايد: ﴿$tBuﷺ‬ Èb$yJÏk=yèムô`ÏB >‰tnﷺ‬& 4Ó®Lym Iwqà)tƒ $yJ¯RÎ) ß`øtwﷻ‬ ×poY÷GÏù Ÿxsù öàÿõ3s?﴾ (البقرة: 102). «(آن دو، راه سحر كردن را، براى آشنايى با طرز ابطال آن، به مردم ياد مى‏دادند. و) به هيچ كس چيزى ياد نمى‏دادند، مگر اينكه از پيش به او مى‏گفتند: ما وسيله آزمايشيم كافر نشو!».

* پشتيباني از مشركين و همكاري با آن‌ها عليه مسلمانان زيرا خداوند ميفرمايد: ﴿`tBuﷺ‬ Nçl°;uqtGtƒ öNä3ZÏiB ¼çm¯RÎ*sù öNåk÷]ÏB﴾ (المائدة:51). «و كسانى كه از شما با آنان دوستى كنند، از آن‌ها هستند».